Qyzylordada aǵash ósirýdiń óz problemasy bar

QYZYLORDA. KAZINFORM – Syrt kóz Syr óńirinde aǵash pen jasyl jelek egý qıyn dep uǵady. Bul sózdiń jany bar. Shól men shóleıt aımaqta qonys tepken Qyzylorda oblysynda jasyl jelekti jaıqaltyp qoıýǵa ábden bolady. Degenmen oǵan arnaıy kútim jasalyp otyrǵany artyq emes. Ras, aımaqtaǵy aýa raıy qurǵaq, topyraǵy tuzdy ekenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Soǵan qaramastan óńirde baý-baqshasynda jemistiń neshe túrin egip, jasyl jelektiń sanyn arttyryp júrgender barshylyq. Sondyqtan «Qyzylordada tal óspeıdi» degen sózdiń beker ekenin uǵyný qıynǵa soǵa qoımas. Kezinde qala jaıynda shyqqan ánniń birinde «Baýlary jaıqalǵan júzim-alma, baqtary jaıqalǵan gúl toly Qyzylorda» dep aıtylatyn edi. 

Sýarý isin júıeleý qajet

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda elimizdiń kógaldandyrý máselesine jete nazar aýdarylýy tıis ekenin atap ótti.

«Qazaqstannyń tabıǵaty óte baı jáne alýan túrli. Alaıda orman-toǵaılar jerimizdiń 5 paıyzyn ǵana alyp jatyr. Tabıǵattyń ár alýandyǵyn saqtaý úshin biz orman alqaptaryn kóbeıtýimiz qajet. Bul mindet elimizdiń turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýy úshin de óte mańyzdy. Men Prezıdent bolyp saılanǵan kúnnen bastap osy máselege erekshe mán berip kelemin. Elimizdi kógaldandyrý jumysynyń qarqyny jaman emes», - dep atap ótti.

Prezıdent orman-toǵaıdy kóbeıtý búkil eldi jumyldyratyn naǵyz halyqtyq ıdeıaǵa aınalýy kerektigine toqtaldy. Sondyqtan el ishinde aýqymdy aqparattyq-túsindirý jumystaryn júrgizgen jón.

Toqsanynshy jyldarǵa deıin oblysta jaıqalǵan aǵashtardy kórgende kóńil súısinetin. Árbir aýylǵa barǵanda qalyń egilgen baý-baqsha kózine túsetin. Keıbir janashyr azamattar óz qolymen tal egip, aıtaqyr bolyp jatqan jerlerdi jasyl jelekke aınaldyrǵanyn umyta qoıǵan joqpyz. Ókinishtisi, toqsanynshy jyldarda sol keremet kórinisten kóz jazyp qaldyq. Eldi mekenderdiń sánine aınalǵan baý-baqsha orynsyz otalyp ketti. Oǵan eshkim janashyrlyq tanyta qoıǵan joq. Sol olqylyqtyń ornyn áli kúnge deıin toltyra almaı kele jatqanymyz jasyryn emes. Tipti, ekken talyn kógerte almaı júrgender kóp. 

Bul oraıda Qazaq ósimdik qorǵaý jáne karantın ǵylymı-zertteý ınstıtýty» JShS basqarma tóraǵasy Baqytjan Dúısembekov syr óńirindegi topyraqty qunarlandyrý máselesin erekshe atap ótti. 

«Ózim týyp-ósken Syr óńiriniń tabıǵatyna qatysty máselelerge jıi nazar aýdaryp otyramyn. Qazirgi qyzmetim de soǵan tikeleı qatysty. Sondyqtan bul baǵytta birshama zertteý júrgizip, kóptegen derekti jınaqtadyq. Syr topyraǵy tuzdy, qunary tómendeý. Onyń qunaryn arttyrý máselesine de nazar aýdarylýy tıis. Burynǵy jyldarda mundaı jerler óńdelip, túrli is-sharalar atqarylatyn. Oǵan qosa sýarý máselesin eskermese bolmaıdy. Kóp jaǵdaıda osy másele umyt qalyp jatady. Tal ekkenimizben ony sýarý máselesi durys jolǵa qoıylmaıdy. Eń bastysy, aldymen aıaq máselesin sheship alǵan durys. Bul oblys ortalyǵynan bastap barlyq eldi mekenge qatysty aıtylady», - deıdi atalǵan maman. 

Jaz aılarynda kúnniń ystyq bolýy da tal-terekterge keri áserin tıgizedi. Sol sátterde turaqty túrde sýaryp tursa jasyl jelek jaıqala túsedi. Este bolatyn taǵy nárse, Qyzylorda qalasy aýmaǵynda burynnan bar jáne keıingi jyldary egilgen terek, Syr taly, qaraǵashtardyń ózdiginen qýrap qalýy sııaqty jaǵdaıy kezdesedi. Kógaldandyrý baǵytyndaǵy máseleler boıynsha jasyl ekpelerdiń (qylqan japyraqty, japyraqty aǵashtar, butalar) orman-patologııalyq jaı-kúıine turaqty túrde monıtorıng jasalýy tıis. Kóktem-jaz kezeńinde jasyl ekpelerdiń zııandy organızmderiniń túrin, quramyn anyqtap, zamanaýı bıologııalyq preparattar men ósimdikterdiń ósýin yntalandyrýshy qurammen búrký jumysyn atqarǵan jón.

Qandaı tal egýge qolaıly?

Jerlesteri qyzylordalyq Bolat Nurqojaevty erikti túrde kóshelerge aǵash otyrǵyzý isimen jaqsy tanıdy. Onshaqty jyldan beri oblys ortalyǵynda tal egý máselesin júıelep keledi. Sonyń arqasynda búginde Qyzylorda qalasynyń kóptegen bóliginde tal-terekter jaıqalyp, alystan menmundalap kózge túsedi. Tipti ózi nebári 12 metr jerden 500 kóshet alyp, ony suraǵandarǵa taratyp bergen.

«Oblysta jylma-jyl egiletin tal-daraqta esep joq. Byltyr oblys ortalyǵynda 5 myń túp tal otyrǵyzylǵan. Degenmen olardyń kóktep ketýi kóńil kónshite bermeıdi. Nege? Birinshiden, ony turaqty túrde sýaryp otyrý keıde umyt qalyp jatady. Syr tabıǵaty ózge óńirlerden bólekteý. Jerde ylǵal azdaý. Sondyqtan tamyryna ylǵal kelmese, ol qýrap qalatyny belgili. Bul oraıda ol isti atqarǵan árbir azamattyń janashyrlyǵy qajet. Al tamshylatyp sýarý jáne búrkip sýarý degenińiz múldem talǵa arnalmaǵan. Sol sebepti aıaq sý keletin aryqtar máselesin sheship, tal-terekti kóktetýge bolady ǵoı. Máselen, oblys ortalyǵyndaǵy Beıbarys Sultan kóshesinde sýarý júıesi durys sheshilgen. Qazir barsańyz, onda aǵashtyń ósýi jaqsy ekenin ańǵaramyz. Osyǵan baılanysty men aǵash egerden buryn ony sýarý máselesin tolyqqandy sheship alý qajet degen usynysty aıtar edim. Tal kútimine kelsek, aldymen, jerdi baptaý kerek. Biz bolsaq, bir shelek sý syıatyndaı etip qazyp, kóshetti otyrǵyzamyz. Ol durys emes. Ósken kezde de tamyry jaıylatyndaı etip, qorek retinde topyraqqa kóń aralastyryp, jerdi óńdep baryp ekken durys. Qara jerge shybyqty qadaı salǵanmen sharýa sheshilmeıdi. Qorek bolmaǵasyn kóshet kóbine ólip qalyp jatady», - deıdi Bolat Nurqojaev. 

Mamandardyń aıtýynsha, Syr topyraǵy qaraǵash, úıeńki, jıde, torańǵyl egýge qolaıly. Qylqan japyraqty ósimdikterdi jersindirý qıyn. Ony tek baǵban kútim jasaıtyn ǵımarat nemese úıdiń aldyna egýge bolady. Sý kelmegen jerge egýdiń qajeti joq.

Keıingi jyldarda oblys ortalyǵynda jasyl jelek máselesin sheshý baǵytynda naqty ister atqaryla bastady. Osy maqsatta «Jasyl Qyzylorda» mekemesi tusaýyn kesti. Qazirgi tańda mamandar bul baǵytta tyń izdenis jasap, kórkeıtý-kógaldandyrý baǵytynda tyń jobalardy qolǵa alyp otyr.

Bambýk ta, banan da ósedi

Rasyn aıtý kerek, Syr jerinde óz erkimen aǵash ósirip júrgender bar. Máselen, jańaqorǵandyq baǵban bambýk ósiredi degende alǵashqyda tańǵaldyq. Jergilikti baǵban Amantaı Sarbasov alǵashqyda ol jaıynda naqty derekter jınaqtaǵan. Jahandyq jelini sharlaı otyryp kóptegen qundy málimetterge kezikti. Ony alý joldaryn qarastyrdy. Tanystary bambýk aǵashynyń kóshetin jetkizip bergende áýeli qalaı bolar eken dep oılanyp qalǵany ras. Qashanda táýe¬kel iske bilek sybana kirisetin daǵdysymen buǵan da nazar aýdardy.

– Alǵashqyda ósip ketýine kúmánim bolǵany ras. Onyń sebebi de joq emes. Negizinen ol tropıktik aımaqtarda ósedi. Bizdiń óńirdiń klımaty, aýa raıy, topyraǵy oǵan saı kele me? Kúmánim beker bolyp shyqty. Bambýk kúnnen-kúnge boıyn tiktep, jasyl jelegin jaıqalta tústi. Qazir boıynyń uzyndyǵy 3 metrge jetti. Sýda kóbirek turýy kerek. Ol jaǵy qamysqa uqsas. Uzaq jyldan beri baǵbandyqpen aınalysqandyqtan, san ¬alýan ósimdikterge tájirıbe jasaǵandy janym qalaıdy, Oǵan erekshe kútim jasaǵan joqpyn. Ózi birden-aq boıyn tiktep ketti. Ras, bizdiń jerimizdiń aýa raıy qatal, topyraǵynyń da qunary tómen. Keıbir daqyldar men ósimdikterge arnaıy jaǵdaı jasalýy tıis, - deıdi baǵban.

Al, Qarmaqshy aýdanyna qarasty Aqaı aýylynda turatyn Erlan Jappasbaev jylyjaıda ekzotıkalyq jemis túri sanalatyn banan ósirýdi qolǵa aldy. Bul jemisti maldyń qıynan alynǵan bıogaz kómegimen júzege asyryp otyr. Jergilikti kásipker biraz jyldan beri jylyjaı sharýashylyǵyn damytyp keledi. Búginde jylyjaıdan qııar, qyzanaq, salat japyraqtarynyń jaıqalyp turǵanyn kórýge bolady. Olardyń arasynda banannyń da bary kelýshilerdi tańǵaldyrady. Qazir atalǵan jemis aǵashynyń bıiktigi eki jarym metr bolǵan. Ol 6-7 aıda kisi boıyndaı ósedi. Ázirge bul jemis aǵashynan kóshetin satý arqyly paıda taýyp otyr.

Oblys tóńireginen shyǵyp, ózge aımaqqa bara qalsań el-jurt «Qyzylordada aǵash óse me?» dep jatady. Kózimen kórmegen soń bul jaqty tep-tegis taqyr dep oılaıtyn stereotıp qalyptasyp qalǵan. Negizinde Syr topyraǵynda talaı tal-terekti jaıqalta ósirýge bolady. Dese de oǵan arnaıy kútim jasalyp, aıaq sý máselesin tolyqtaı sheship alǵan artyq emes. 

Eske salsaq, budan buryn Syr óńirinde saıatshylyq óner umytylyp bara jatqanyn aıtqan edik.