Qyzylorda astana bolǵan kezdegi ǵımarattardyń qazirgi jaǵdaıy qalaı
QYZYLORDA. KAZINFORM - Bıyl Qyzylorda qalasynyń Qazaq AKSR-iniń astanasy atanǵanyna tup-týra 100 jyl tolady. Osyǵan oraı Kazinform tilshisi «sol kezeńnen jetken tarıhı ǵımarattardyń saqtalý jaǵdaıy qalaı?» degen saýal tóńireginde jaýap izdegen edi.
Qamysqala, Aqmeshit, Perovsk
Tarıh derekterine súıensek, Qyzylorda qalasynyń irgetasy 1818 jyly qalanǵan. Alǵashqyda Qamysqala atanǵan shahar odan keıingi jyldarda Aqmeshit, Perovsk degen ataýǵa ıe boldy. 1922 jyly Aqmeshit ataýy qaıtaryldy. 1925 jyly sáýir aıynda qazaq eliniń astanasy atandy. Sol kezeńde ult qaıratkerleri qalaǵa Qyzylorda degen jańa ataý berdi. Júz jylǵa jýyq ýaqyttan beri tarıhı shahar sol ataýymen kópshilikke tanyldy.
— Aıta ketsek, qalada kúni búginge deıin saqtalǵan ǵımarattardyń ishinde eń kónesi — 1878 jyly salynǵan «Aıtbaı» meshitiniń ǵımaraty. Meshitti Aıtbaı qajynyń qarjysyna Ysqaq jáne Qamal esimdi ustalar salǵan. Bul kezinde qalanyń Aqmeshit atalýyna sebepshi bolǵan derekter bar. Al kezinde qyzdar prıhod ýchılışesi ǵımaraty da dál sol jyly ınjener, general Brıýnonyń jobasy boıynsha neizi qalanǵan. Alǵashqyda qyzdar prıhod ýchılışesi, odan keıin Perovsk qazaq-orys ýchılışesine aınalǵan ǵımaratta 1925-1929 jyldarda respýblıkadaǵy baspahana ǵımaraty ornalasqan. Degenmen toqsanynshy jyldary jekeshelendirý jeleýimen kásipkerdiń menshigine ótti. Sodan bergi kezeńde saýda dúkeni retinde kópshilikke qyzmet kórsetip keledi, - dedi Qyzylorda oblystyq «Tarıhı jáne mádenı eskertkishterdi qorǵaý jónindegi» KMM dırektory Erǵazy Aldanazarov.
Sondaı-aq qalada 1884 jyly salynǵan burynǵy kazarma, 1890 jyldarda boı kótergen shirkeý ǵımarattary kúni búginge deıin saqtalyp kele jatqany qýantady. Odan bergi jyldarda temirjol vokzaly (1905 jyl), temirjol mılıtsııasy ǵımarattary (1905 jyl) da basty nazarda ustalyp otyr.
— Oǵan qosa Qyzylorda qalasynyń astana bolǵan jyldarda irgetasy qalanǵan temirjolshylar klýby (1924 jyl), qalalyq atqarý komıtetiniń ǵımarattary (1927 jyl) qazir jergilikti turǵyndardyń maqtanyshyna aınalǵan. Aıta ketsek, atalǵan ǵımarattyń barlyǵy memlekettik qorǵaýǵa alynǵan. Sondaı-aq transporttyq prokýratýra (1905 jyl), № 5 magazın (1905 jyl), qalalyq monsha (1905 jyl), kórkemsýret sheberhanasy ǵımarattary (1905 jyl) atalǵan tizimge engizilgen. Jalpy alǵanda, oblys ortalyǵynda mundaı 12 tarıhı ǵımarat ornalasqan. Tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý jáne paıdalaný, kútip-ustaý maqsatynda jergilikti atqarýshy organ men tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń menshik ıesi nemese ony paıdalanýshynyń arasynda qorǵaý mindettemesi rásimdelgen. Olardyń eshqaısysy tıisti orydardyń ruqsatynsyz atalǵan ǵımarattardyń sáýlettik kelbetine eshqandaı ózgeris jasaı almaıdy, - dedi E. Aldanazarov.
Ult zııalylary qaıda turdy?
Qyzylorda qalasy elimizdiń astanasy atanǵan jyldarda qazaq halqy úshin kóptegen mańyzdy oqıǵa boldy. Solardyń biri retinde ult ataýyna qatysty máseleni aıtýǵa tolyq negiz bar. Oǵan qyrǵyz-qaısaq dep atalyp kelgen halqymyzǵa qazaq ataýy tolyq qaıtaryldy. Bul iste ult zııalylarynyń eńbegi ushan-teńiz. Sondaı-aq belgili zertteýshi Tursynbek Kákishev óziniń zertteý eńbekterinde belgili qaıratkerlerdiń ult ataýyn qaıtarý jónindegi usynysynan basqa keńse isterin qazaq tilinde júrgizý, oqý-aǵartý salasyna barynsha den qoıý sekildi usynystar jasaǵanyn aıtady. Sol bir jyldarda Qyzylordada qyzmet atqarǵan belgili azamattardyń keıbiriniń turǵan úıleri belgisiz bolyp qalǵan.
— Ol úı jıyrma jyldaı buryn belgisiz sebeptermen buzylyp ketken. Onyń ornyna salynǵan úıge eskertkish taqta ornatylǵan. Derek kózderine súıensek, ol kisiniń úı eski bazarǵa jaqyn bolǵany aıtylady. Ókinishtisi, ult zııalylary qyzmet etken Qazaq SSR Atqarý Komıtetiniń ǵımaraty da 2000 jyldardyń bas kezinde buzylyp ketti. Árıne, ol ýaqytta qazirgideı tarıhı muralardy qorǵaý baǵytynda tıisti talaptar saqtala qoıǵan joq. Sonyń saldarynan ultymyz ulyqtaıtyn tarhı jádigerlerden kóz jazyp qaldyq. Sol ǵımarattyń kóshirmesi Syrdarııa ózeniniń sol jaǵalaýynan boı kóterip, jergilikti jurtshylyqtyń kózaıymyna aınalǵany qýantady. Meniń oıymsha, mundaı ǵımarattardy keler urpaqqa amanat esebinde kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz tıis edi. Oblystyq telearnada júrgen kezimde ol jaıynda arnaıy habar daıyndaǵan edim. Aıtylǵan pikirlerge sol kezeńdegi basshylar qulaq asqan joq, - dedi QR Jazýshylar odaǵy oblystyq fılıalynyń tóraıymy, aqyn Qarshyǵa Esimseıitova.
Kózden tasa qalmasyn desek…
Jergilikti ólketanýshy Álimjan Erjanov tarıhı ǵımarattardy saqtap qalýǵa basa nazar aýdarý qajet ekenin aıtady. Buǵan baılanysty Túrkııa, Italııa, Grekııa sekildi eýropalyq elderden úlgi alýǵa bolady. Sondaı-aq irgemizde turǵan Ózbekstan elinde de kóne ǵımarattardy saqtap qalý arqyly qyrýar kiris kirgizip otyr.
— Qazaqstandyqtar Qyzylorda qalasyn qazaqtyń alǵashqy astanasy retinde biledi. Sol jyldarda qazaq zııalylarynyń tabany tıgen ǵımarattar qaı kezde de halqymyz úshin baǵaly ekeni belgili. Degenmen ázirge osy jaǵy olqy soǵyp tur degen oıdamyn. Bul maqsatta arnaıy týrıstik marshrýttan ashyp, qazirge deıin saqtalǵan ǵımarattardy tanystyrýǵa bolady emes pe? Tipti jergilikti turǵyndardyń ózi olardy tolyq bile bermeıdi. Óıtkeni, Qyzylordada mektepterdiń ózinde balalarǵa ol jaıynda aqparat aıtylmaıdy. Árıne, kezinde tarıhı ǵımarattardy saqtaýǵa baılanysty olqylyqtardyń bolǵanyn jasyra almaımyz. Endigi kezekte oǵan eshbir jol bermeýimiz tıis. Oblys ortalyǵynan ózge barlyq aýdanda osyndaı ǵımarattar bar. Olar «Túrksib» temirjolynyń salynýyna baılanysty boı kótergen edi. Bul ǵımarattar da kózden tasa qalmaýy tıis, - dedi ol.
Shynynda, qolda bar qanshama qundy ǵımarattan kóz jazyp qalǵanymyz qynjyltady. Tarıh ótkenimizdi aıshyqtaıdy. Kezinde ony túsinbegen keıbir azamattar ult zııalylarynyń tabany tıgen ǵımarattardyń buzylyp ketýine alyp keldi. Qazir olqylyqtardyń zardabyn tartyp júrmiz.