Qytaıǵa qarsy sanktsııa jarııalandy
LONDON. KAZINFORM — Ulybrıtanııa Qytaı azamattaryna qarsy sanktsııa jarııalady. Qara tizimge qytaılyq ǵylymı-tehnologııalyq kompanııa da ilindi. Úkimettegilerdiń pikirinshe, aspan asty eliniń hakerleri Ulybrıtanııa saılaý komıssııasynyń serverlerin buzyp, mıllıondaǵan saılaýshynyń jeke deregin qoldy qylǵan. Budan bólek Qytaıdy synaǵan depýtattarǵa qarsy kıbershabýyldar jasaǵan, dep habarlaıdy Kazinform-nyń osy eldegi menshikti tilshisi Ǵalymjan Qaramanuly.
Konservator depýtattar úkimetti kıberqaýipsizdikke asqan jaýapkershilikpen qaraýǵa shaqyrdy. Olardyń málimetteri boıynsha, Qytaıǵa qatysy bar hakerler Ulybrıtanııadaǵy saılaýlardy baqylaıtyn uıymǵa shabýyl jasaǵan jáne saıasatkerlerdi ańdý operatsııasyna qatysqan. Halyq qalaýlylarynyń pikirinshe, Beıjiń shamamen qyryq mıllıon saılaýshynyń jeke deregin qoldy qylǵan. Ulttyq kıberqaýipsizdik ortalyǵy anyqtaǵandaı Brıtan parlamentiniń 4 múshesi de kıberqylmyskerlerdiń nazaryna ilikken.
«Birinshiden, Qytaı shuǵyl túrde biz ómir súrip jatqan dáýirdi aıqyndaıtyn júıeli synaq retinde emes, qaýip kózi retinde qarastyrylýy kerek. Ekinshiden, Ulybrıtanııa úkimeti adam quqyqtarynyń buzylýyna jol berip otyrǵan Qytaı Halyq Respýblıkasyna qatysty shekteýler engizýi qajet», — deıdi Ulybrıtanııa parlamentiniń múshesi Ien Dýnkan Smıt.
Depýtat sondaı-aq, bılikten kıberqylmys qurbandary bolǵan parlament múshelerine kómek kórsetýdi talap etti. Saıasatker premer-mınıstrden Qytaı Halyq Respýblıkasyna qatysty qatań pozıtsııa ustanýdy burynnan beri talap etip keledi, biraq úkimet tisin qaırap sóıleýden aýlaq boldy. Endi mine Rıshı Sýnak raıynan qaıtqan syńaıly.
«Qazir Qytaıdyń sheteldegi áreketi ýaqyt ótken saıyn adýyndy bolyp barady, al óz memleketinde avtorıtarlyq saıasat ustanyp otyr. Bul dáýirdi aıqyndaıtyn júıeli synaq qana emes sondaı-aq bizdiń ekonomıkalyq qaýipsizdigimizge tóngen eń úlken memlekettik qaýip. Sondyqtan qorǵanysymyzdy kúsheıtý úshin sharalar qabyldaǵanymyz durys», — dedi Ulybrıtanııanyń premer-mınıstri Rıshı Sýnak.
Ulttyq qaýipsizdik týraly zań qajet bolǵan jaǵdaıdy kez-kelgen áreketke barýǵa pármen beredi. Búginge deıin Ulybrıtanııa úkimeti jańa ókilettikterin paıdalanyp ta úlgerdi. Mysaly, jartylaı ótkizgishter sııaqty strategııalyq tehnologııalyq sektorlarǵa quıylatyn ınvestıtsııalardy buǵattady — qytaılyq Huawei kompanııasyn Brıtanııalyq telekommýnıkatsııa jelisinen ajyratty. Endi mine Beıjińmen baılanysy bar sýbektilerge shara qoldanbaqshy.
«Birinshisi, ótken jazda jarııa etilgendeı, hakerler 2021 jyldan 2022 jylǵa deıingi kezeńde Ulybrıtanııa Saılaý komıssııasynyń derekterin urlaýǵa árekettengen. Ekinshisi, 2021 jyly Ulybrıtanııa parlamentiniń shottaryna qarsy barlaý áreketterine barǵan. Sondyqtan búgin biz Qytaıdyń APT31 (EıPıTı31) atty memlekettik toppen baılanysy bar 2 jeke tulǵaǵa jáne 1 uıymǵa qarsy sanktsııalar engizdik», — dedi Ulybrıtanııa premer-mınıstriniń orynbasary Olıver Daýden.
Bul Ulybrıtanııanyń Saılaý komıssııasyna jasalǵan el tarıhyndaǵy eń iri kıber shabýyldardyń biri boldy. Qylmyskerler azamattardyń esimderi men mekenjaılary saqtalǵan derekqorlarǵa ǵana emes, qupııa elektrondyq hattaryna da qol jetkizgisi kelgen. Nysanaǵa ilingen depýtattardyń barlyǵy aspan asty elin muqııat zerttep, jıi syn aıtatyn Qytaı boıynsha parlamentaralyq odaqtyń músheleri. Degenmen, sheneýnik hakerlik shabýyldardyń sátsiz aıaqtalǵanyn alǵa tartady.
Qylmyskerlerdiń áreketteri demokratııalyq protsesterge esh yqpal ete qoımaıdy, al brıtanııalyq depýtattar men sheneýnikterge taratylǵan fıshıng hattar der kezinde buǵattaldy. Elimiz kıberqaýipsizdik salasyndaǵy múmkindikterin arttyra beredi, — dedi Ulybrıtanııa premer-mınıstriniń orynbasary Olıver Daýden.
Ulybrıtanııanyń sanktsııalaryna ushyraǵan azamattardyń jáne kásiporynnyń aktıvteri toqtatylady. Sonymen qatar olardyń elge kirýine nemese qalýyna jol berilmeıdi. Qytaıdyń Syrtqy ister mınıstrligi bolsa, resmı Londonnyń óz málimdemelerin dálelderge negizdeýi kerek jáne eshkimdi naqty sebepsiz qaralamaýy kerek dep qarsylyq bildirdi.
«Bul kádýilgi saıası aıla-sharǵy. Qytaı buǵan qatań túrde qarsy turady jáne ókinishin jetkizedi, sondaı-aq tıisti taraptarǵa resmı shaǵymdar túsiredi. Biz kıberqaýipsizdik máselelerin saıasılandyrýdy, qaralaýdy jáne Qytaıǵa qarsy birjaqty sanktsııalar jarııalaýdy toqtatýǵa shaqyramyz», — dedi Qytaı Syrtqy ister mınıstrliginiń ókili Lın Tszıan.
Ulybrıtanııa da, Qytaı da Birikken Ulttar Uıymy Qaýipsizdik keńesiniń turaqty músheleri. Aspan asty elimen baılanysy bar toptarǵa qarsy sanktsııalar engizý eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq shıelenistiń kúsheıýine ákelýi múmkin. Birneshe jyl buryn Brıtan kóshbasshylarynyń Qytaımen qarym-qatynastyń «altyn ǵasyryna» kirýge umtylǵany áli este.
«Kóptegen jyldar boıy biz qytaılyqtardy qaýip tóndirip otyr dep aıtýdan bas tarttyq. Olardy jaqtyrmaǵan jaǵdaıdyń ózinde tek shyntaqtary ótkir strategııalyq básekelester dep atadyq. Biraq olardyń qaýip tóndirip otyrǵany ras», — dedi Gonkongtyń burynǵy gýbernatory Krıs Patten.
Qytaı úshin sanktsııanyń saldary sezile qoımas. Ekonomıkasy myǵym eldiń naryǵyna birer kompanııanyń oıynnan shyǵýy qumǵa sińgen sýmen teń. Endigi suraq, kıbershabýyldardyń tyıylýynda. Al sanktsııa sabaq bolady degenge sený qıyn.
Amerıka men Jańa Zelandııanyń da Qytaımen juldyzy qarsy. AQSh Qazynashylyq departamenti dál sol ǵylymı-tehnologııalyq kompanııany Qytaı memlekettik qaýipsizdik departamentiniń jasyryn kásiporny dep aıyptap, sanktsııalar jarııalady. Jańa Zelandııanyń áleýetti qurylymdary da Qytaıdyń Ulttyq parlamentke 3 jyl buryn shabýyl jasaǵanyn eske saldy. Alaıda olarǵa qarsy sanktsııa engize almaıdy, óıtkeni Vellıngtonda ondaı pármen beretin zań joq.
