Qytaıda kıik bar ma
ASTANA. KAZINFORM – 17 maýsym kúni Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qytaı úkimetine 1,5 myń aqbóken berý týraly sheshim qabyldaǵanyn málimdedi. Aqorda taratqan málimetke sáıkes, Qytaıdyń batys bóliginde jersindiriletin aqbókender kórshi eldegi osy janýardyń popýlıatsııasyn qalpyna keltirýge septigin tıgizbek.
Іzinshe Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti atalǵan másele boıynsha málimdeme jasady. Onda Qytaıdyń batys bóliginiń buryn kıikterdiń meken etý ortasyna kirgeni, alaıda, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda adamdardyń qarqyndy qonystanýyna baılanysty aqbókenderdiń sany aıtarlyqtaı azaıǵany atap kórsetilgen.
Aıtsa aıtqandaı, tarıhta aqbókender Qytaıdyń Soltústik Gansý, Jońǵar oıpaty, Báıtik taýlary, Baıanbulaq taýlarynyń batys qaptaly, Іle ańǵary, t.b. óńirlerinde myńǵyryp ósken. Orys saıahatshysy N. M. Prejevalskıı 1879-1888 jyldary Ortalyq Azııaǵa jasaǵan ekspedıtsııalary kezinde Jońǵar dalasynan aqbókenderdiń úlken tobyn kezdestirgen. Qytaılyq ǵalymdardyń boljaýynsha, XIX ǵasyrdyń orta shenine deıin Qazaqstannyń ortalyq óńirinen jyl saıyn sansyz kıik Jońǵar oıpatyn qystap qaıtady eken. Alaıda, aqbókenderdiń sany Qytaıda sońǵy eki ǵasyrda kúrt azaıady. 1928 jyly Chjetszıan provıntsııasynda jaryq kórgen «Jalǵan dáriler anyqtamalyǵynyń tolyqtyrylǵan jáne túzetilgen basylymy» degen eńbekte aqbókenderdiń Qytaıda tek Shonjy aýmaǵynda ǵana kezdesetini aıtylady.
Shonjy – Jońǵar alqabynyń ońtústik-shyǵys jıegine ornalasqan, Mońǵolııa jerimen shektes. Al «Shynjańdaǵy baǵaly janýarlar atlasyna» sensek, ótken ǵasyrdyń otyzynshy, qyrqynshy jyldary Shonjymen shektes Morı (qazirgi kúnde qazaq avtonomııalyq aýdany) jerinde aqbókendi qolǵa úıretýdiń tájrıbesi bolǵan. Jergilikti turǵyndardyń biri jıyrmashaqty kıikti kádimgideı qolǵa úıretip, qorada baqqan.
Belgili ǵalym Ý Shaolın 1933 jyly Nankınde jaryq kórgen «Shynjań týraly jalpy sholý» atty kitabynda «aqbókenniń múıizi dárilik zat retinde paıdalanylady, ókinishke qaraı, aqbóken óte sırep ketti» dep jazady. Osy derekten kıik popýlıatsııasynyń Batys Qytaıda aıtylǵan kezeńge deıin-aq joıyla bastaǵanyn bilemiz.
Anyǵynda, sońǵy eki ǵasyrda aqbókenderdiń Batys Qytaıdaǵy aýyr taǵdyryna onyń múıiziniń dástúrli medıtsınada shıpaly dárilik zat retinde atalýy sebep bolǵan edi. Bóken múıiziniń emdik qasıeti jaıly derekter Qytaıda óte eski zamannan belgili. Degenmen, erte kezde múıizi dári retinde kóbinese qýys múıizdiler tuqymdasyna jatatyn janýar, Soltústik Qytaıdan Tıbet jotasyna deıingi keń alqapty meken etken goral atalǵan. Biraq Qytaıda goral sanynyń azaıýyna, ásirese Tsın áýleti jońǵarlardy talqandap, Ortalyq Azııamen saýda qaıta jandanýyna baılanysty, aqbóken múıizi qytaılyqtarǵa keń tanylyp, dástúrli goral múıiziniń ornyn basady.
1757 jyly basylyp shyqqan «Dárilik zattardyń jańa jınaǵynda» «bókenniń múıizi ashyq tústi jáne úshkil, qaraımaǵany jaqsy baǵalanady» delinedi. Qytaılyq ǵalymdar osy derekte aqbókenmen baılanystyrady. Qytaıda aqbóken múıizine suranys osy kezeńnen keıin kúrt ósedi. Qytaılyq naryqtaǵy kıik múıizine suranystyń qaýyrt ósýi Kıahta, Ýalastaı arqyly ótetin múıiz saýdasyna jan bitiredi. Reseılik baspager Ilıa Efron (1847-1917) usynǵan derekke sáıkes, 1852 jyldan 1882 jylǵa deıin tek Kıahta arqyly 3 mln. jup kıik múıizi Qytaıǵa jóneltiledi.
Tarıhı derekter XX ǵasyrdyń 30 jyldarynda tek Shyǵys Túrkistan aımaǵynda jyl saıyn 50 myń jup aqbóken múıizi saýdaǵa salynatynyn kórsetedi. Batys Qytaıda aqbóken sanynyń azaıýyna kıeli janýardyń múıizi úshin shekten tys aýlanýy basty sebeptiń biri bolǵanyn aıdan anyq. Ásirese 1960 jyldardan keıin shekaralyq kúzet kúsheıip, dástúrli kósh jolynyń bógelýine, Batys Qytaıda, sonyń ishinde Jońǵar alqabynda aqbókenderdiń meken etý aımaǵynyń tarylýyna baılanysty ólkede kıik popýlıatsııasy birjola joıylyp ketedi.
Aqbóken – Qytaıda I sanatta qorǵalatyn jabaıy janýarlar tiziminde, Qytaıdaǵy joıylyp ketý qaýpi óte joǵary jáne «On tórtinshi besjyldyq jospar» aıasynda shuǵyl qutqarylatyn 48 jabaıy janýardyń biri. Qytaı úkimeti aqbóken popýlıatsııasyn qalpyna keltirý jumystaryn 1987 jyly qolǵa aldy. Sol jyly Qytaı AQSh-taǵy San-Dıego jáne Germanııadaǵy Berlın haıýanattar baǵynan aqbókender engizip, Gansý provıntsııasynyń Ýveı qalasyndaǵy sırek janýarlardy kóbeıtý ortalyǵynda qaıta jersindire bastady. Atalǵan ortalyq – Qytaıda aqbóken popýlıatsııasyn qolda baǵý, kóbeıtý, qorǵaý jáne zertteý jumystarymen aınalysatyn jalǵyz ǵylymı mekeme. Qytaıdyń Orman sharýashylyǵy jáne jaıylym jónindegi ulttyq basqarmasy usynǵan derekke sáıkes, 2024 jyly tamyz aıynda atalǵan ortalyqtaǵy aqbókender sany 2021 jyldaǵymen salystyrǵanda úsh esege ósip, 75 basqa jetken. Qytaı ǵylym akademııasyna qarasty kepu.net.cn saıtyndaǵy derek boıynsha, Qytaıda aqbóken sanynyń jyldyq ósimi ne bári 3% ǵana eken, bunyń sebebin Qytaı Ǵylym akademııasy Zoologııa ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Tszıan Chjıgan Gansý aýmaǵynyń aqbókender úshin asa qolaıly tirshilik aımaǵy sanalmaıtynymen túsindiredi.
Onyń aıtýynsha, Qytaıda kıikterdi qaıta jersindirýge eń yńǵaıly aımaq – Jońǵar oıpatyndaǵy tabıǵat qoryqtary.
Qazirgi kúnde Jońǵar oıpatynda bes qoryq bar, sonyń biri jáne eń belgilisi – Qaramaıly tuıaqtylar qoryǵy. Qoryqtaǵy kerqulan, shikin qulan, qaraquıryq jáne arqar sekildi tuıaqty janýarlar aıryqsha qorǵaýǵa alynǵan.