Qytaıda qansha etnos bar
ASTANA. KAZINFORM – Qytaıda resmı túrde 56 ult bar. Etnıkalyq qytaılardyń, ıaǵnı handardyń halyq sanyndaǵy úlesi 90 paıyzdan kem emes, sondyqtan hannan ózge 55 halyq Qytaıda etnıkalyq azshylyqqa jatqyzylyp, az ulttar dep atalady. Qytaı halqynyń qazirgi etnıkalyq quramy qalaı anyqtaldy? Qytaıda halyqtardy klassıfıkatsııalaý men biriktirý qalaı júrgizildi? Moıyndalmaǵan nemese ózge ulttardyń quramyna engizilgen etnıkalyq azshylyqtar bar ma?
Qytaı Halyq Respýblıkasy qurylýdyń qarsańynda, 1949 jyly qyrkúıek aıynda, Búkilqytaılyq saıası konsýltatıvtik keńesiniń birinshi plenarlyq sessııasynda qabyldanǵan jáne ýaqytsha konstıtýtsııa qyzmetin atqarǵan «Ortaq baǵdarlama» jańa bıliktiń ult saıasatynyń negizgi baǵyttaryn aıqyndady. Baǵdarlamada «Qytaıdaǵy barlyq ult teń quqyly jáne bereke-birlik pen ózara járdem qaǵıdalaryn ustanady», «Az ulttar tyǵyz qonystanǵan aımaqtarda ulttyq aýmaqtyq avtonomııa iske asyrylýǵa tıis» dep atap kórsetildi.
Memlekettilikti nyǵaıtý jáne bıliktiń irgetasyn berikteý maqsatynda 1950-1952 jyldary QKP Ortalyq komıtetiniń atynan eldiń ońtústik-batys, soltústik-batys, ońtústik-ortalyq, soltústik-shyǵys jáne soltústik óńirlerindegi ulttyq aımaqtarǵa arnaýly delegatsııalar jiberilip, jańa ókimettiń ult saıasaty nasıhattaldy. Ár baǵyttaǵy delegatsııa halyqtardy klassıfıkatsııalaý máselesiniń zárýligine kóz jetkizip qaıtty. Óıtkeni, ǵasyrlar boıy ezgige ushyrap, iri halyqtardan qaqpaı kórip kelgen, resmı bılik derbes ult retinde moıyndaýdan bas tartqan nemese ult mártebesin jasyrýǵa májbúr bolǵan etnıkalyq toptar jańa bılikten tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirýdi talap etken-tuǵyn.
1953 jyly Qytaıda alǵashqy jalpy halyq sanaǵy ótedi. Nátıjesinde el boıynsha 400-den astam etnonım tirkeledi. Bir ǵana ıÝnnan provıntsııasynda 260-tan astam etnostyq birlik ózderin derbes ult retinde moıyndaýdy suraǵan edi. Osyǵan baılanysty halyqtardy jikteý, toptastyrý jáne biriktirý jumysy ult saıasatynyń eń ózekti ári shuǵyl sheshilýge tıis máseleleriniń birine aınalady.
Resmı málimetterge sáıkes, Qytaı úkimeti eldegi etnıkalyq azshylyqtardyń úlesi basym aımaqtarǵa ulttanýshy ǵalymdar men ult isteri jónindegi mamandardyń úlken tobyn jiberip, etnostyq birlikterdiń ataýy, shyǵý tegi, taralý aımaǵy, tili men jazýy, sharýashylyq ómiri, psıhologııalyq ereksheligi, áleýmettik tarıhy sekildi aspektiler boıynsha jan-jaqty zertteý, taldaý jumystaryn júrgizedi. Osy negizde «etnostyq birlikterdiń qalaýy men erkine saı», olardyń etnıkalyq qurylysyn anyqtap, etnostyq ataýyn naqtylaıdy.
Bir eskerer jaıt, Qytaıda halyqtardyń klassıfıkatsııasy Stalınniń ult týraly anyqtamasyna sáıkes iske asyryldy. Atap aıtqanda, etnıkalyq toptar ortaq til, ortaq terrıtorııa, ortaq ekonomıkalyq ómir men psıhıkalyq erekshelik boıynsha jikteldi nemese biriktirildi. Ásirese «birtutas mádenıet» arqyly kózge túsetin ortaq psıhologııalyq erekshelikke basymdylyq berildi.
Jalpylaı aıtqanda, Qytaıda halyqtardy klassıfıkatsııalaý men biriktirý jumysy úsh kezeńnen turady.
Birinshi kezeń – 1950-1954 jyldar. Bul kezeńde han ultynan basqa 38 etnıkalyq top resmı túrde derbes ult dep tanyldy. Olardyń qatarynda eski bılik tusynda derbes ult mártebesine qol jetkizip úlgergen mońǵol, hýeı (dúngen), tıbet, uıǵyr, mıao, ıao, ı, chosonchok (káris), manchjýr halyqtarynan bólek, chjýan, býı, dýn, baı, qazaq, hanı, daı, lı, lısý, va (kava), gaoshan, dýnsıan (sarta), nası, lahý, shýı, tszınpo (kachıny), qyrǵyz, tý (mongor), tájik (pamırlyqtar), ózbek, tatar, evenki, baoan, tsıan, salar, orys, sıbo (sibe), ıýǵyr (saryuıǵyr), orochon halyqtary boldy.
Osy kezeńde Qytaıdaǵy halyq sany eń kóp ulttyq azshylyq – chjýannyń derbes halyq retinde anyqtalýy aıtarlyqtaı mańyzǵa ıe boldy. Osy sheshimniń negizinde 1958 jyly eldiń ońtústik aımaǵynda Gýansı chjýan avtonomııalyq regıony quryldy. Sondaı-aq, eski bılik óz aldyna jeke halyq dep uıǵarǵan taranshylar uıǵyrdyń etnıkalyq quramyna engizildi.
Ekinshi kezeń – 1954-1965 jyldar. 1954 jyly Qytaı bıligi ıÝnnan provıntsııasyna arnaýly jumys tobyn attandyryp, óńirdegi 260-tan astam etnostyq birliktiń máselesi boıynsha zertteý júrgizdi. Jiti jáne jedel júrgizilgen jumystyń nátıjesinde, etnostyq birlikterdiń azshylyǵy han ultynyń quramyna engizilse, kópshiligi (uzyn sany 3 mıllıonnan asady) chjýan, ı, hanı, baı, daı halyqtarynyń tarmaqtary men shaǵyn toptary dep tanyldy. Sóıtip, birinshi halyq sanaǵynda óz ataýymen tirkelgen 260-tan astam etnıkalyq top 22 etnosqa toptastyryldy.
Sol jyly eldiń soltústik-shyǵys aımaǵyn meken etken daýrlar (daǵur) mońǵol halqynyń etnıkalyq quramynan shyǵarylyp, derbes ult retinde tanyldy. Shyǵys Túrkistan ólkesiniń Tarbaǵataı aımaǵynda turatyn solań etnıkalyq toby daýr ultynyń quramyna biriktirildi.
1964 jyly ótken ekinshi jalpy halyq sanaǵynda 183 etnonım tirkeldi. Onyń ishinde 74 etnostyq birlik ózge halyqtarmen biriktirildi. Túsindirý jumystarynyń nátıjesinde ondaǵan etnıkalyq birlik derbes halyq retinde moıyndaý talabynan erikti túrde bas tartty. Osylaısha taǵy 14 etnıkalyq topqa ult mártebesi berildi, olar: týtszıa, she, mýlao (býtszıan), býlan, gelao, achan (hachan), pýmı (peımı), ný, dean (palaýń), tszın (kın nemese vet), dýlýn, hechje (nanaı), menba (monba), maonan (aınan).
1965 jyly loba etnıkalyq tobyna ult mártebesi berildi.
Úshinshi kezeń – 1978-1990 jyldar. Eldegi on shaqty jylǵa sozylǵan saıası tolqýlardan keıin halyqtardy klassıfıkatsııalaý jumysy 1978 jyldan keıin qaıta jandandy. 1979 jyly tszıno (ıýlao) etnıkalyq toby jeke halyq sanatyna qol jetkizdi. 1981 jyldan keıin Gýıchjoý provıntsııasynda halyqtar klassıfıkatsııasy boıynsha taǵy da aýqymdy zertteý júrgizilip, etnıkalyq tegi anyqtalmaǵan júzdegen myń adam han, mıao, maonan halyqtarynyń quramyna engizildi. 1985 jyly Altaıdyń kúngeı betin jaılaıtyn tývalardy derbes halyq retinde taný máselesi kóterildi. Biraq, arnaýly komıssııa tývalar «óz aldyna jeke halyq bolyp qalyptasa almaǵan» dep uıǵaryp, tıisti ótinishti qabyldamaı tastady. 1990 jylǵy jalpy halyq sanaǵynan keıin elde 56 ult (etnıkalyq top) bar degen tujyrym resmı ustanym bolyp qalyptasty.
2020 jyly ótken sanaqtyń nátıjesine sáıkes, Qytaıda 1 mlrd 443 mln halyq turady. Resmı málimet boıynsha, halyqtyń 91,11%-y - han, 8,89%-y - ulttyq azshylyqtar. Alaıda, beıresmı málimetter boıynsha, Qytaıda ulty belgisiz azamattardyń uzyn sany 850 myńnan asady. Olardyń qatarynda halyq sany óte az nemese tili bar da jazýy joq, nemese irgeles halyqtardyń sińip ketken, sondyqtan derbes ult retinde moıyndalmaǵan shaǵyn etnıkalyq toptardyń ókilderi jáne Qytaı azamattyǵyn qabyldaǵan sheteldikter bar. Al eger bıliktiń ulttardy jikteý nemese biriktirý jónindegi sheshimimen kelispeıtin, basqasha aıtqanda, ózine májbúrli tańylǵan etnonımdi moıyndamaıtyn adamdar tobyn qosar bolsaq, bul san áldeqaıda kóp bolýy múmkin. Statıstıkalyq derekterde olar bıliktiń qalaýymen han nemese az ult esebinde tirkeledi.
Qazirgi kúnde Qytaı aýmaǵynda derbes halyq retinde moıyndalmaǵan 65 shaǵyn etnostyq top ómir súredi. Olardyń basym kópshiligi eldiń ońtústik bóliginde, óte-móte Gýıchjoý jáne ıÝnnan provıntsııalarynda turady.
Chýantsınder. Chýantsın etnonıminiń maǵynasy – qarakók kıimdiler. Olar negizinen Gýıchjoý provıntsııasynyń shetkeri taýly aımaqtaryn meken etedi. 2000 jylǵy derek boıynsha, halyq sany - 670 myń. Halyq sany boıynsha olar eldegi moıyndalmaǵan eń iri etnıkalyq top bolýy múmkin. Qytaılyq ǵylymı qaýymdastyq chýantsınderdi XIV-XV ǵasyrlarda eldiń ońtústik aımaǵyna qonys aýdarǵan etnıkalyq qytaılardyń urpaǵy dep sanaıdy, biraq olar ózderin qytaı retinde moıyndamaıdy. Qytaı úkimeti olardy han ultynyń quramyna jatqyzady, biraq keı jaǵdaıda olardyń etnıkalyq azshylyqtarǵa beriletin «artyqshylyqtardy» paıdalanýyna ruqsat etedi. Olardyń jeke kýáliginde ulty chýantsın dep kórsetiledi.
Vasıandar. Ońtústik Qytaıdaǵy ıÝ ózeniniń alqabynda ornalasqan. Halyq sany - shamamen 400 myń. Vasıan tilinde sóıleıdi. Olardyń kıim úlgisi, as-sýy, turǵyn úıi, sharýashylyq ómiri kórshiles halyqtardan aıtarlyqtaı bólektenip turady. Alaıda, olar halyq sanaǵynda mıao, týtszıa nemese han dep tirkeledi.
Býnýlar. Resmı ustanym boıynsha, ıao halqynyń bir taby. Halyq sany 400 myńnan asady. Býný tili ıao tiliniń eń iri dıalekti dep esepteledi. Gýıchjoý provıntsııasynyń taýly aımaqtaryna taralǵan.
Lıngaolyqtar. Qytaıdyń Haınan provıntsııasynyń Lıngao aýdanynyń negizgi turǵyndary. Chjýan nemese taı tiline jaqyn lıngao dıalektinde sóıleıdi. Halyq sany - shamamen 800 myń. 1980 jyly olardyń etnıkalyq quramy jaıly daý týyndap, aqyrynda han ultynyń quramyna engizilgen.
Mosolar. Eldiń ońtústik aımaǵyn meken etken shaǵyn etnıkalyq top. ıÝnnan mosolary nası halqyna jatqyzylady. Al Sychýanda olar mońǵol dep tirkelgen. Halyq sany 40 myńnan kem emes. Kúndelikti ómirde nası tilin tutynady. Lamaızmdy ustanady. Matrıarhattyq qoǵamnyń qaldyǵyn saqtaǵan. Mosolar bılikten ózderin jeke halyq retinde tanýdy uzaq jyldar boıy tabandy túrde talap etip keledi.
Kerýler. 1953 jylǵa deıin derbes halyq retinde tanylyp kelgen kerýler Sychýan provıntsııasynyń Aba tıbet-tsıan avtonomııalyq oblysynyń aýmaǵynda qonystanǵan. 1954 jyly tıbet ultynyń quramyna engizilgen. Halq sany - shamamen 150 myń. Tsıan tiline jaqyn kerý tilinde sóıleıdi.
Mýıalar. Sychýan provıntsııasynyń Kandın, Tszıýlýn óńirlerine taralǵan. Tsıan tiline jaqyn mýıa tilin qoldanady. Olar Shyńǵyshan talqandaǵan Tańǵut eliniń tústikke qaraı yǵysqan shaǵyn tobynyń jergilikti halyqtarmen aralasýynan paıda bolǵan degen boljam aıtylady. Olar ózderin boba, ıaǵnı tıbet dep ataıdy. Biraq tıbetter olardy bóten, jat halyq sanap, mýnıak dep ataıdy. Halyq sany - shamamen 100 myń.
Ersýlar. Sychýan provıntsııasynyń Ganlo aýdanyndaǵy taý qoınaýlaryn meken etedi. Ersý – aq, boz degen sóz. Halyq sany - shamamen 20 myń. Qytaı úkimeti olardy tıbet halqynyń bir tarmaǵy dep sanaıdy. Biraq, olardyń tili, ómir salty tıbetterden múlde ózgeshe. Olar lamaızmdy ustanbaıdy. Tabıǵatqa tabynyp, tasqa syıynady. kókekti totem tutady. Shyǵý tegi belgisiz. Ózara ersý tilinde sóılesedi. Sýretpen salynatyn pıktografııalyq jazý qoldanǵan.
Bulardan ózge resmı bılik derbes ult retinde moıyndaýdan bas tartqan, mysaly qytaılyq evreıler, japon dıasporasy, makandar (Makaoda týǵan tegi portýgal azamattar), utsyldar (Ońtústik-shyǵys azııalyq tıam halqynyń ıslam dinin ustanatyn bóligi), tomandar (mońǵol tiliniń arab-parsy sózderi aralasqan ózgeshe dıalektinde sóıleıtin shaǵyn musylman halqy) t.b. etnostyq toptardyń halyq sany óte az bolǵandyqtan, tilge almadyq. Degenmen, bizdiń oqyrmandar úshin qyzyqty bolýy múmkin mynadaı birneshe derekke arnaıy toqtalǵanymyz jón sekildi.
Qytaıdyń Altaı aımaǵyndaǵy ataqty Qanas kóliniń boıyn qonys tutqan tývalardyń uzyn sany 3 myńnyń aınalasynda. Olar jartylaı kóshpendi. Qytaı úkimeti olardy mońǵoldyń bir rýy esebinde tirkeıdi. Jergilikti avtonomııalyq qurylymy – Qom-qanas mońǵol ulttyq aýyly. Kúndelikti ómirde túrki tilderine jatatyn týva tilin qoldanady, mektepte mońǵol tilinde bilim alady, qazaq jáne qytaı tilderin qosa meńgergen.
Shynjań uıǵyr avtonomııalyq regıonynyń Aqtaý aýdanynda uzyn sany 5 myńnan az emes túrikmender turady. Pamır jotasynyń tereń qoınaýyndaǵy Oıtaq jáne Qusyrap aýyldarynda turatyn bul túrikmender resmı statıstıkada qyrǵyz nemese uıǵyr dep jazylady. Ózderiniń aıtýynsha, arǵy atalary Samarqannan. Mal sharýashylyǵymen aınalysady.
Uıǵyrlar quramyna enetin kelesi bir sýbetnıkalyq top - Eınýlar. Naqty sany belgisiz, on myńnan kem emes degen meje aıtylady. Uıǵyrlar olardy abdaldar dep kemsite ataıdy. Hotan, Qaraqash, Lop, ıArkend, ıAngıgısar óńirlerine bytyraı qonystanǵan. Egin jáne mal sharýashylyǵymen, qolónermen, sondaı-aq qaıyrshylyqpen aınalysady. Islamnyń shıttik baǵytyn ustanady. Ózara eıný tilinde sóılesedi. Bul tildiń ereksheligi: grammatıkasy túrki tilderine jaqyn, biraq sózdik qorynda ıran tilderiniń úlesi basym. Eınýlardyń shyǵý tegi jumbaq. Keı zertteýshiler olardy ejelgi eftalıtterdiń jurnaǵy dep sanaıdy.
Búgingi kúnde uıǵyrdyń bir tarmaǵyna jatqyzylatyn kerııalyqtar Kerııa aýdanynyń Dárııaboıy aýylynda turady. Sany - shamamen 1300. Olar týraly alǵash habarlaǵan ǵalym - Gedın Sven Anders. Kerııalyqtyrdyń ómir salty uıǵyrlardan ózgesheleý. Shyǵý tegi belgisiz.
Sondaı-aq, Qytaıdyń qıyr shyǵysyndaǵy Heılýntszıan provıntsııasynyń Fýıýı aýdanynda Hýıýr qyrǵyzdary nemese alty ataly qyrǵyz dep hatqa túsken ózgeshe etnıkalyq top ómir súredi. Qytaı úkimeti olardy qyrǵyz halqynyń etnıkalyq quramyna jatqyzady. Jergilikti mońǵoldar olardy oırat dep ataıdy. Óz ishinen tabyn, ǵapqan, ichik, sandyr, beltir, ǵyrǵys atalaryna bólinedi. Sońǵy zertteýler olardyń qyrǵyz emes, erterekte Enıseı boıynan jer aýdarylyp barǵan hakastar bolýy múmkin ekenin kórsetip otyr. Qazirgi kúnde óz tilin umytqan. Uzyn sany 1500 shamasynda.
Qytaıdyń Іshki Mońǵolııa avtonomııalyq ólkesiniń batys alqabyndaǵy Alsha aımaǵyna qarasty Shyǵys Alsha aýdanynda ómir súretin jáne shartty túrde «mońǵol musylmandary» dep atalyp ketken ózgeshe etnıkalyq top týraly buǵan deıin jazǵan edik.