Qytaı soty áleýmettik saqtandyrýdyń mindetti ekenin eske saldy: qoǵam nege alańdap otyr
ASTANA. KAZINFORM — Tamyz aıynyń basynda Qytaıdyń Joǵarǵy halyq soty «Eńbek daýlary jónindegi isti qaraýda qoldanylatyn quqyqtyq máseleler týraly túsindirme» atty qujatty jarııalady. Qujatqa sáıkes 1 qyrkúıekten bastap, meıli jumys berýshi men eńbekshiniń ózara ýaǵdasy arqyly bolsyn, nemese eńbekshiniń jumys berýshige birjaqty sóz berýi arqyly bolsyn, áleýmettik saqtandyrý jarnalaryn tólemeý týraly kez kelgen kelisim jaramsyz dep tanylady.
Lianhe Zaobao basylymynyń jazýynsha, quqyqtyq norma týraly osy jańa túsindirme kúshine engennen keıin, eger kásiporyn óz qyzmetkeri úshin mindetti áleýmettik saqtandyrý jarnasyn tólemese, qyzmetker zańǵa sáıkes eńbek shartyn buzýǵa jáne kompanııadan ekonomıkalyq shyǵyn úshin ótemaqy tóleýdi talap etýge quqyly. Sondaı-aq kásiporyn keshiktirilgen jarnalardy tolyqtyryp tóleý kezinde ár kún úshin 0.5‰ mólsherinde ósimpul tóleýge tıis. Eger áleýmettik saqtandyrý jarnalarynyń tólenbeýine baılanysty eńbekshiniń medıtsınalyq shyǵyndary ótelmeı qalý sııaqty naqty zııan keltirilse, kásiporyn zalaldy tolyq kólemde óteýge mindetti.
Qytaı Joǵarǵy halyq soty Birinshi azamattyq sotynyń tóraǵasy Chen Ifannyń túsindirýinshe, elde sońǵy eki jylda básekelestikti shekteý, áleýmettik jeńildikter men járdemaqylar, áleýmettik saqtandyrý sııaqty máseleler boıynsha eńbek daýlarynyń sany artyp keledi. Tıisti quqyqtyq túsindirme Qytaıdyń eńbek jáne áleýmettik qamsyzdandyrý júıesin nyǵaıtýǵa, úılesimdi eńbek qatynasynyń qalyptasýyn ilgeriletýge baǵyttalǵan.
Qytaılyq BAQ-tardyń jazýynsha, quqyqtyq norma týraly sot túsindirmesi bar bolǵany qoldanystaǵy «Áleýmettik qamsyzdandyrý týraly Zań» men basqa da mindetti normalardy qaıta rastaý ǵana. Bul jańa ereje emes jáne tek halyq sottary tıisti eńbek daýlaryn qaraý kezinde ǵana qoldanady, kásiporyndardan buǵan deıin tólenbeı kelgen áleýmettik saqtandyrý jarnasyn tolyqtyryp tóleý talap etilmeıdi. Tıisti zańnamalyq talaptardyń tııanaqty iske asyryla bastaýy mindetti áleýmettik saqtandyrý qorynyń kapıtal pýlyn ulǵaıtýǵa, ádiletti básekelestikti arttyrýǵa jáne tutynýdy yntalandyrýǵa oń yqpal etedi.
Jumys berýshiniń ózi jaldaǵan qyzmetkerler úshin áleýmettik saqtandyrý jarnasyn tólemeýi Qytaıda buǵan deıin de zańsyz sanalatyn. Alaıda tabysy mardymsyz shaǵyn dámhanalar men dúkenderden bul erejeni saqtaý qatań talap etilmeıtin. Alaıda Joǵarǵy halyq sotynyń jańa túsindirmesi boıynsha jumys berýshi qyzmetkeriniń esebine áleýmettik saqtandyrý tólemderin aýdarmasa, ózara túsinistik pen kelisimniń bolýyna qaramastan, zańdy buzdy dep aıyptalyp, ótemaqy tóleý jóninde buıyrylýy múmkin. Bul qytaılyq áleýmettik jeli qoldanýshylary arasynda aıtarlyqtaı pikirtalas týdyrdy.
Qytaılyq WeChat platformasynda jaryq kórgen «Úı irgesindegi mánti dúkeni jabylmaq» degen maqala birden ınternet paıdalanýshylarynyń nazaryna ilinip, jeliden jelige jeldeı esip tarap ketti. Maqalada mánti dúkeniniń ıesi tabysynyń áý bastan kúnkóristen artylmaıtynyn, al «jańa ereje» qoldanysqa engennen keıin dúkendegi 5 qyzmetker úshin áleýmettik saqtandyrý jarnasyn tóleýge týra keletinin, bul aı saıyn az degende 10 myń ıýan qosymsha shyǵyn ákeletinin jazady. Aıtýynsha, mundaı shyǵyndy onyń qaltasy kótermeıdi, tipti jalaqyǵa qaraǵan qyzmetkerdi bylaı qoıyp, dúken ustap otyrǵan onyń ózi de áli kúnge áleýmettik saqtandyrýǵa qatyspaǵan.
Onyń jazýynsha, dúkende jumys isteıtin qyzmetkerlerdiń eń tómengi jalaqysy 5000 ıýan (shamamen 375 000 teńge). Alaıda Beıjińde bıylǵy shildeden bastap áleýmettik saqtandyrý jarnasynyń bazalyq eseptik mólsheri 7353 ıýanǵa kóterilgen, tipti eńbekshiniń tabysy osy deńgeıge jetpese de, jarnanyń mólsheri osy mejege saı esepteledi. Basqasha aıtqanda, onyń dúkenindegi ár qyzmetker aı saıyn mindetti áleýmettik saqtandyrý qoryna jalaqysynan 780 ıýan aýdarsa, jumys berýshi retinde ol ár jumysshy úshin 1950 ıýan tóleýge mindetti.
Maqala avtorynyń aıtýynsha, dúken qyzmetkerleri saqtandyrýsyz jumys isteýge razy bolsa da, aı saıyn jalaqysynan 780 ıýandy qorǵa aýdarýǵa kelispeıdi. Al jarna tólenbese, zań talaptaryna saı jumys berýshi aıypty dep tanylyp, isi sotqa jetse, shaǵyn kásipkerdiń qalt-qult etken sharýashylyǵy odan saıyn quldyraýy múmkin.
Qytaıda jumys berýshiler ǵana emes, jaldamaly jumystaǵy azamattardyń da aıtarlyqtaı bir bóligi áleýmettik saqtandyrý jarnasyn tóleýge asa yqylasty emes, olar úshin qolǵa tıetin aqshalaı tabystyń mólsheri áldeqaıda mańyzdy. Qytaı zańyna saı áleýmettik saqtandyrý áý bastan mindetti. Biraq qalyptasqan jaǵdaı boıynsha, jaldamaly jumysshy jarna tóleýdi qalamasa, kompanııa tıisti shyǵyndy azaıtý úshin onyń ótinishine qýana kelisedi. Nemese kompanııa ózine artylǵan mindetten jaltarǵysy kelse, qyzmetkerlerin áleýmettik saqtandyrýǵa qatyspaýǵa kóndirip, esesine olardyń qolyna tıetin jalaqynyń mólsherin bolmashy kóbeıtetin jáne bul eki tarap úshin de tıimdi dep sanalatyn. Ásirese shaǵyn jáne usaq kásiporyndar úshin bul úırenshikti jaıt-tuǵyn.
RFI-diń jazýynsha, bunyń basty sebebi – Qytaıda áleýmettik saqtandyrý shyǵynynyń kólemi óte úlken, alaıda qaıtarym merzimi óte uzaq.
Mysaly, zeınetaqy saqtandyrýy týraly aıtar bolsaq, kompanııa qyzmetkerge beriletin jalaqynyń 20%-y mólsherinde jarna tóleýge mindettelgen. Al jaldamaly jumystaǵy árbir azamat jalaqysynyń 8%-yn zeınetaqy qoryna aýdarýǵa tıis. Qoldanystaǵy ereje boıynsha, bolashaqta zeınetaqy qorynan tólem alý úshin azamat keminde 15 jyl jarna tóleýi kerek, al 2030 jyldan keıin bul merzim 20 jylǵa deıin uzartylmaq.
Resmı derek boıynsha, elde 2024 jyly jumyspen qamtylǵandardyń jalpy sany shamamen 734 mln adam bolsa, jumyssyzdyq saqtandyrýymen qamtylǵandar sany boıynsha eseptegende, áleýmettik saqtandyrýǵa (zeınetkerlik, medıtsınalyq, jumyssyzdyq, óndiristik jaraqat jáne júktilik saqtandyrýy men turǵyn úı qoryna tólenetin jarna) qatysýshylar eń kóp bolǵanda 246 mln adam ǵana (jumyspen qamtylǵan halyqtyń nebári 33,5%-y).
RFI-diń taldaýyna sáıkes, Qytaıdyń tıisti talaptardy qataıta bastaýy áleýmettik saqtandyrý qorynyń kirisi men shyǵysy teńesýge jaqyndaǵan qazirgi kúrdeli ahýalǵa baılanysty bolýy múmkin.
Shynymen de halyqtyń qartaıý úderisi tezdeýine baılanysty Qytaıda zeınetaqy alatyn jandardyń qatary jyl sanap kóbeıip keledi, alaıda zeınetaqy qoryna jarna aýdaratyn azamattar sanynyń ósýi tym sylbyr. Osyǵan baılanysty Qytaıda áleýmettik saqtandyrý júıesiniń turaqtylyǵy asa kúrdeli synaqqa dóp kelip otyr. Qazirgi kúnde Qytaı úkimeti kiris pen shyǵystyń bolashaq teńgerimin qamtamasyz etý úshin túrli sharalar qoldana bastaǵan.
Qytaıdyń Ulttyq statıstıka bıýrosynyń deregine sáıkes, 2024 jyly eldegi jasy 60-tan asqan turǵyndar sany 300 mln-nan asqan, bul jalpy halyqtyń 22%-y. Keı boljam boıynsha, 2035 jylǵa qaraı qarttar sany 400 mln-ǵa jetýi múmkin. Bolashaqta jas eńbekshiler tóleıtin zeınetaqy jarnasynyń jalpy kólemi osynshama kóp zeınetkerdiń qajetin óteı almaı qalýy ábden múmkin.
2020 jylǵy esep boıynsha, bolashaq 5–10 jylda zeınetaqy qorynyń tapshylyǵy 8–10 trln ıýanǵa jetýge tıis. Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar akademııasy 2019 jyly jarııalaǵan esepte de jınaqtaýshy zeınetaqy qorynyń qaldyǵy 2035 jylǵa qaraı sarqylýy múmkin dep boljanǵan. Al mindetti áleýmettik saqtandyrý týraly buǵan deıin jetkilikti oryndalmaı kelgen talaptardyń qaıta pysyqtalyp, qoǵam ómirine qaıtarylýy, qytaılyq sarapshylar aıtqandaı, tapshylyqtyń qadamyn baıaýlata ala ma? Buǵan dóp basyp birdeńe aıtý qıyn. Biraq, áleýmettik saqtandyrýdyń mindetti ekenin jurt esine qaıta salǵan sot túsindirmesinen keıingi (sot túsindirmesiniń ákimshilik jarlyq emes ekenine jáne onyń eńbek daýlaryn qaraý kezinde ǵana qaperge alynatynyna qaramastan) áleýmettik kóńil kúıdiń tolqýy bul boljamǵa saqtyqpen qaraý kerektigin eskertedi.