Qyrǵyzstanda parlamentti taratý máselesi nege kóterilip otyr
ASTANA. KAZINFORM – Qyrkúıek aıynyń basynda Qyrǵyzstanda Jogorký Kenesh depýtattarynyń bastamashyl toby Parlamentti taratý úshin qol jınaý protsedýrasyn bastady. Oǵan ne sebep boldy, saldary qandaı bolady jáne elge paıda ákelýi múmkin be - Kazinform menshikti tilshisiniń materıalynan oqyńyz.
Zańnamaǵa sáıkes, Jogorký Keneshti ózin-ózi taratý týraly bastama kóterý úshin depýtattardyń jalpy sanynyń úshten biri, ıaǵnı 30 parlamentarıı qol qoıýy kerek. Al sheshim qabyldanýy úshin daýystardyń úshten ekisi, ıaǵnı keminde 60 halyq qalaýlysy qoldaýy qajet. Parlament bul sheshimdi jaqyn arada qabyldaǵan jaǵdaıda - merziminen buryn saılaý 2025 jyldyń qarasha aıynyń sońyna belgilenýi múmkin.
Qyrǵyzstandaǵy parlamentarızm evolıýtsııasy
Qyrǵyz parlamentarızminiń tarıhy 1990 jyly sáýirde on ekinshi shaqyrylymdaǵy Qyrǵyz KSR Joǵarǵy Keńesinen bastaý alady. Tarıhqa "ańyz parlament" degen atpen engen bul quram saıası pikirtalastar men reformalar alańyna aınaldy, osy parlament kezinde eldiń táýelsizdigi jarııalandy. Alaıda, 1994 jyly parlament saıası kelispeýshilikter men kvorýmnyń bolmaýyna baılanysty daǵdarysqa ushyrap, taratyldy.
1995 jyly eldiń saıası ómirindegi jańa paraq bastaldy – Qyrǵyzstanda eki palataly parlament quryldy: Zań shyǵarýshy jınalys jáne Halyq ókilderi jınalysy. Postkeńestik keńistik úshin biregeı sheshim eki palatanyń birdeı jaǵdaıda saılanǵan depýtattarynyń teń quqyǵyn qamtamasyz etti. Alaıda parlamenttiń ishki qurylymy kóp jaǵdaıda belgili bir partııanyń quramynda bolýyna emes, jerlestik, klandyq jáne jeke baılanystarǵa táýeldi boldy. Osy parlamenttiń qyzmeti ókilettik merziminiń aıaqtalýyna baılanysty toqtatyldy.
2005 jyldan bastap Qyrǵyzstan bir palataly Jogorký Keneshke kóshti. Mundaı formattaǵy alǵashqy saılaý majorıtarlyq júıe boıynsha ótti. Parlamentke negizinen prezıdentti jaqtaıtyn partııalardyń, bıznes-elıtanyń jáne sheneýnikterdiń ókilderi keldi. Parlament derbestigin joǵaltyp, atqarýshy bılikke táýeldi bola bastady. 2007 jyly prezıdent jarlyǵymen bul parlament merziminen buryn taratyldy.
Kelesi, tórtinshi shaqyrylym (2007-2010 jyldar) depýtattary proportsıonaldy júıe boıynsha saılanyp, partııalyq negizde qalyptasa bastady. Osyǵan qaramastan, aımaqtyq jáne rýlyq belgiler boıynsha kúshti ishki segmentatsııa saqtaldy.
2010 jylǵy 7 sáýirdegi oqıǵalardan keıin elde jańa Konstıtýtsııa qabyldanyp, Qyrǵyzstan parlamenttik-prezıdenttik respýblıkaǵa aınaldy. Besinshi shaqyrylymdaǵy Parlament (2010-2015) keńeıtilgen ókilettikterge ıe boldy jáne kvota bólý júıesiniń arqasynda quramy boıynsha neǵurlym turaqty jáne áralýan edi.
Besinshi shaqyrylymdaǵy Jogorký Kenesh 2005 jyldan beri merziminen buryn taratylmaı, búkil ókilettik merzimin tolyq atqaryp shyqqan alǵashqy parlament boldy.
2015 jylǵy 4 qazandaǵy parlamenttik saılaýdan keıin altynshy shaqyrylymdaǵy Jogorký Kenesh (2015-2021) óz ókilettigine kiristi. Onda 6 saıası partııanyń ókilderi boldy. 2020 jyldyń 4 qazanynda ótken kezekti parlamenttik saılaý elde jappaı narazylyq aktsııalaryna ulasty. Aqyr aıaǵy prezıdent otstavkaǵa ketip, daýys berý qorytyndylary joıyldy. Respýblıkada taǵy bılik aýysyp, jańa Konstıtýtsııa qabyldandy, onda prezıdenttik basqarý formasy belgilendi.
Qazirgi jetinshi shaqyrylymdaǵy Jogorký Kenesh saılaýy 2021 jyldyń 28 qarashasynda ótti, Parlamentke 6 partııa ótti.
Qyrǵyzstanda parlamentti taratý ne úshin kerek?
Jogorký Kenesh spıkeri Nurlanbek Turǵynbekuly túsindirgendeı, zańnamaǵa sáıkes kelesi kezekti parlament jáne prezıdent saılaýyn ótkizý merzimderi sáıkes keleıin dep tur, ıaǵnı 2026 jyldyń qarashasy men 2027 jyldyń qańtaryna josparlanǵan. 32 depýtattan turatyn bastamashyl toptyń paıymynsha, bul saıası jáne ekonomıkalyq turǵyda kóptegen qıyndyqtar týǵyzýy yqtımal.
Sonymen qatar, Ortalyq saılaý komıssııasyna parlamenttik jáne prezıdenttik saılaýdy bir mezgilde uıymdastyrý tehnıkalyq jaǵynan qıynǵa soǵatynyn atap ótti. Sol sebepti parlamentarııler Jogorký Keneshtiń ózin-ózi taratýyn jáne merziminen buryn saılaý ótkizýdi qoldaıdy.
Prezıdent saılaýyn jarııalaıtyn eshkim bolmaıdy
Ózin-ózi taratýdy qoldaıtyn toptyń múshesi, depýtat Ulan Prımov «Kabar» aqparat agenttigine bergen túsiniktemesinde, eń aldymen, depýtattardyń bastamasy Qyrǵyzstanda saıası turaqtylyqqa kepildik berýge baǵyttalǵanyn aıtty.
- Negizgi eki faktor bar. Jogorký Kenesh pen prezıdentti saılaý týraly zań qabyldandy. Onda jańa júıe men tártip naqty aıqyndalǵan. Memleket basshysynyń saılaýyn biz 2027 jyldyń qańtar aıynyń basyna, al parlament saılaýyn 2026 jyldyń qarasha aıyna belgiledik. Mundaı mańyzdy oqıǵalar arasyndaǵy eki aıdan az ýaqyt belgili bir qıyndyqtar týdyrýy múmkin. Depýtattyqqa úmitkerler arasyndaǵy talas-tartys saldarynan parlamentti qurý sozylyp ketse, prezıdent saılaýyn jarııalaıtyn eshkim bolmaı qalady, - dedi ol.
Bıýdjetke túsetin salmaqty azaıtý
Jogorký Kenesh vıtse-spıkeri Nurbek Sydyǵalıevtiń aıtýynsha, bir top depýtattyń bir jyl buryn parlamentti taratý týraly bastama kóterýine zańnama talaptarynan basqa da sebepter bar. Eki saılaý naýqany eleýli shyǵyndardy talap etedi, sondyqtan bıýdjetke qarjylyq júktemeni bólýdiń teńgerimdi tásili týraly da oılaný kerek.
- Eń durysy, osy eki saılaý naýqanynyń arasynda kem degende jarty jyl nemese bir jyl úzilis bolýy kerek. Qazir olar bir-birine óte jaqyndatalarda óteıin dep tur. Eger qandaı da bir okrýg boıynsha depýtattar saılaýy jaramsyz dep tanylsa, qaıta daýys berý qajet bolady. Al bul parlamentti qalyptastyrý merzimi keıinge shegeriledi degen sóz. Sondyqtan aldymen merziminen buryn parlament saılaýy, sodan keıin ǵana prezıdent saılaýy ótýi kerek. ıAǵnı biz olardy ýaqyt boıynsha ajyratamyz. Ekinshi maqsat - bıýdjetke túsetin júktemeni azaıtý, eger osy oqıǵalardyń arasynda bir jyl ótse, bári qarjy turǵysynan da utymdy bolady, - dep túıindedi Nurbek Sydyǵalıev.
Qoǵam jańa tulǵalar men jańa júıeni kútip otyr
Saıasattanýshy, Eýrazııa strategııalyq zertteýler ortalyǵynyń dırektory Baqytbek Jumaǵulovtyń pikirinshe, Qyrǵyzstan qoǵamy parlamenttiń eski formatynan sharshaǵan jáne ózgeristerge daıyn.
- Bizdiń qoǵam jańa depýtattardy qalaıdy. Kezekten tys parlamenttik saılaý jańa júıe boıynsha ótedi, sondyqtan saıası partııalardyń róli tómendeıtin bolady. 30 kópmandatty aýmaqtyq saılaý okrýgine basa nazar aýdarylady, olardyń árqaısysynda úsh depýtattan saılanady. Onyń kem degende bireýi áıel bolýy tıis. Úmitkerlerdiń basym bóligiózin-ózi usynǵandar bolady, - dep atap ótti sarapshy.
Sonymen qatar, B. Jumaǵulov elde ortalyq bıliktiń oblystyq ókilderi ınstıtýtyn joıýdy jáne óńirlerde ákimderdiń rólin kúsheıtýdi kózdeıtin ákimshilik reformalar talqylanyp jatqanyn basa aıtty. Bul parlament pen jergilikti atqarýshy bılik arasyndaǵy ózara is-qımyl modelin ózgertýi múmkin.
Aıta keteıik, 23 qyrkúıekte profıldi komıtet Qyrǵyzstan parlamentin taratý týraly usynysty maquldady.