Kıiktiń jer betindegi eshbir ańǵa uqsamaıtyn qasıeti kóp - Shóptibaı Baıdildın
Qazaqstanda kıik eti satylymǵa shyqqannan beri qoǵam onyń qandaı ań ekenin, etiniń dámin, qasıetin talqylaı bastady. Alýan pikir aıtylyp jatyr. Tipten keıbir adamdar kıiktiń kıesinen qorqyp etin jeýden bas tartsa, taǵy biri «halqymyz qadirlegen ańdy bulaı jappaı atý obal» dep sanaıdy. Bul etti tańsyq kórip jegender tańdaıda qalǵan dámin tórt túlik mal men daladaǵy qońyr ańnyń qaısysynyń etine uqsataryn bilmeı, tamsanyp ta júr. Qoryta aıtqanda, bizdiń halyqtyń basym bóligi Qazaqstanda tirshilik etetin, otany ortaq kıeli ańdy tolyq bilip, bolmysyn tanyp túsinbegen sekildi. Sondyqtan biz osy bir eldi eleńdetken, qyzyqtyrǵan saýaldardyń jaýabyn izdep, Arqalyq qalasynyń qurmetti azamaty, ólketanýshy Shóptibaı Baıdildın aǵamyzǵa habarlasyp, abyz aqsaqaldyń kesimdi ýájine júgindik.
Baýyzdaǵanda tuıaq serippeıtini – kıiktiń kıeliliginiń bir dáleli
Kıik – Allanyń erekshe jaratqan ańy. Jer betindegi sulýlyqty, parasattylyqty, tazalyqty, márttikti, meıirimdilikti, ańǵaldyqty kıiktiń boıynan izdeý kerek dep esepteımin. Sondyqtan da onyń eshbir ańǵa uqsamaıtyn qasıeti kóp-aq. Kezinde Keńes úkimeti kıiktiń belgili bir mólsherin atyp, arzan etti halyq ıgiligine jaratqan. Sol tusta men de kıik aýlaǵan adammyn. Kıiktiń etin óndiris brıgadasyna, shópshilerge aparyp beretinbiz. Ol kezde Jylanshyqtyń boıynda kıikter mıllıondap júretin. Kıiktiń ańshynyń aldyn ádeıilep bir kesip ótip, ajaldyń aldynda taǵdyr-táleıin synap, kózsiz erlik jasaıtynyna, márttigine tańdanatynbyz. Qashqan kezde súrinip qulasa, qaıtyp turmaı jata beredi. Ondaıda baılaıtyn jiptiń de keregi joq. Baýyzdaǵanda tuıaq serippeıtini – kıiktiń kıeliliginiń bir dáleli. Qazirgi kúni osyndaı erekshe qasıetin bilmeıtin adamdar «kıik shoshynyp, qozǵala almaı jatyr» dep oılaıdy eken.
Tuzaqqa op-ońaı túsip qalatyn ańqaý ań
Sonymen birge kıik – óte ańqaý ań. Ańshylar onyń shubyryp júretin jalǵyzaıaq jolyna qaqpan, tuzaq quryp qoısa, osqyryp-osqyryp úrkip alyp, soǵan op-ońaı túsip qalyp jatady. Al bir tabyn bolyp shubyryp bara jatqan kıiktiń artyndaǵy tekesin atsań, úıir aldyǵa emes, artyna burylyp qashady. Sodan aldyn bastaǵan ekinshi tekeni de atyp alasyń.
Tumsyǵynyń eti sıyrdyń tili sııaqty
Erte kezde de kıik aýlaý qazaqtyń qosalqy kásibi, kúnkórisiniń bir salasy bolǵan ǵoı. Qazaq keń saharada taza aýa jutyp, sýdyń tunyǵyn iship, kıikoty sekildi nárli, dári shópterdi talǵap-tańdap jeıtin kıiktiń dámdi etin jep, kádesine jaratqan. Biz de buryn kıiktiń basyna deıin úıtip jeıtinbiz. Tumsyǵy tolǵan maı, tumsyǵynyń eti sıyrdyń tili sııaqty bolady. Semiz tekelerin jaqsylap tuzdap, salqyn jerge jel qaqtyryp jaıyp tastasa, bir aıdan soń súrlenip, dámi, ıisi jylqynyń eti sekildi bolyp turady. Onyń etiniń qasıeti – sol jazda qurttamaıdy, tez sasyp ketpeıdi. Qazaq kóbinde kıiktiń etin óz maıyna qýyryp, qýyrdaq jasaıdy. Mánti jasasań da dámdi bolady. Al terisi – eń sapasy joǵary bylǵary. Múıizin, tuıaǵyn, qanyn shıpalyq qasıeti zor dári-dármekter jasaý úshin paıdalanǵan.
Meıirimdi, biraq asyraǵanǵa kóndikpeıdi
Olardyń taǵy bir ereksheligi – meıirimdiligi. Eshqashan jetim qalǵan laqtaryn dalaǵa tastamaıdy. Kez kelgen kıik jolynan adasyp qalǵan quralaıdy emizip, ózimen birge ertip ákete beredi. «Quralaıdyń salqynynda» týǵan kıiktiń laǵy eki saǵatta tez shırap, aıaqtanyp, atty adamǵa jetkizbeıtin bolady.
Kıik – qasqyr sekildi asyraýǵa óte sırek kónetin ań. Laqtarynyń ózin ustap úıge alyp barsań ólip qalady. Asyraýǵa kóndikpeıdi. Quralaıdy eshkilerge teliseń jelinin jep qoıatyndaı sorǵylap, baqyrtyp jiberedi.
Urǵashy kıik tóliniń urǵashy ne erkek bolyp týýyn ózi retteıdi
Zoolog mamandardyń aıtýynsha, urǵashy kıikter ishtegi tóliniń urǵashy nemese erkek bolyp týýyn ózderi retteıtin kórinedi. Eger aralarynda tekeleri azaıyp bara jatsa, sol jyly kileń erkek laqtardy ómirge ákeletin, óz ósimin ózi baqylaıtyn jer betindegi bir ǵana janýar – osy kıik. Osydan keıin Qudaıdyń qudiretine tań qalmaı kórińiz!
Qazaq jurty «Ittiń ıesi, bóriniń táńirisi, aqbókenniń kıesi bar» dep qadir-qasıetin jete túsingen. Sondyqtan kıiktiń sanyn retteımiz dep, jaýdaı tıip, asyra siltep, joıdaqsyz qyra berýge de bolmaıdy.
Sáken Seıfýllınniń «Aqsaq kıigindegi»:
«Bókennen sulý ańdy men kórmedim,
Ózge ańǵa janýardy teń kórmedim.
Kózderi móldiregen aqbókendi
Adamnyń balasynan kem kórmedim», - degen kıikti adam balasyna teńegen óleń joldarynan kıeli ańnyń aıryqsha qasıetin, súıkimdiligin sezinesiń. Sol sekildi Kákimbek Salyqov aǵamyzdyń «Jezkıik» óleńindegi:
«Jez kıik, bizdiń jaqqa qalaı keldiń?
Jolymdy tike kesip, janaı berdiń.
Adamnyń kózderindeı eki kóziń
ıApyrmaı, dátim shydap qalaı kórdim?» - degen shýmaqtary da kıiktiń halyq júregindegi dara qasıetin, qadir-qymbatyn beınelep turǵandaı.
