Kesh bolsa da, ádilet ornaǵany mańyzdy - Nurlan Dýlatbekov repressııa qurbandaryn aqtaý týraly
ALMATY. KAZINFORM — 31 mamyr — Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni. Qýǵyn-súrgin men ashtyq qasiretin qarastyrý memlekettik deńgeıde qolǵa alynyp, nətıjesinde, bir kezderde qol jetpegen qujattar izdestirilip, eki náýbetti aıǵaqtaıtyn kóptomdyq jınaqtar jaryq kórdi. Bul osy zulmatty zertteýshilerge kóp múmkindik týǵyzdy. Osy oraıda «Karlag. Tarıhqa taǵylym. Ótkenge taǵzym» atty zertteý jumysyn júrgizip, kóptegen eńbek jazǵan ǵalym, Karaganda Buketov University basqarma tóraǵasy-rektory, zań ǵylymdarynyń doktory, Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Nurlan Dýlatbekovpen suhbattasqan edik.
— Elimizde 31 mamyr — asharshylyq jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni retinde belgilengen. Alaıda osy eki qasirettiń tarıhı tamyry men sebep-saldary ártúrli ekeni belgili. Bul ekeýin bir kúnge shoǵyrlandyrý qanshalyqty durys? Múmkin, olardyń arajigin ajyratyp, árqaısyna jeke kún arnaý kerek shyǵar?
— Qazaqstan postkeńestik elderdiń arasynda 31 mamyrdy zań júzinde Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni dep resimdegen alǵashqy el retinde belgili. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń Jarlyǵymen 2020 jyldyń 24 qarashasynda elimizdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń tarıhyn zerttep-zerdeleý úshin memlekettik komıssııa quryldy. Komıssııa qurýdaǵy basty maqsat — sol dáýirge baǵa berý ǵana emes, eń birinshi kezekte dáleldi faktilerdi anyqtaý, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń oqıǵalaryn qujatqa túsirý, saıyp kelgende ara-jigi ashyla qoımaǵan naǵyz shyndyqty izdeý boldy. Saıası qýǵyn-súrgin men asharshylyq qurbandaryn eske alý kúnin eki bólek ajyratýdyń qajeti joq dep oılaımyn, óıtkeni qaı-qaısysyn alsańyz da qaıǵysy men qasireti, azaby men muńy ortaq. Meniń oıymsha, búkil el osy bir qasiretti oqıǵalardy birge eske alyp, aqtańdaqtarymyzǵa taǵzym ete alatyndaı bir-aq kún bolyp qala bergeni abzal, bul — meniń jeke pikirim.
— Karlag taqyryby — el tarıhyndaǵy eń zulmat betterdiń biri. Osy baǵytta ondaǵan jyl boıy júrgizilgen zertteý jumystary kezinde qandaı kedergiler, tosqaýyldar nemese arhıvtik shekteýler boldy? Tarıhtyń kómeski tustaryn ashýdaǵy negizgi qıyndyqtar qandaı?
— Biz kóptegen muraǵatta — Qazaqstanda da, shetel asyp ta jumys istedik. Osy taqyryppen aınalysa júrip, asylyq bolmasyn, kedergilerge tap boldym dep aıta almaımyn. Kerisinshe, meniń qandaı zertteý júrgizip júrgenimdi estip-bilgennen keıin kóp adam maǵan kómektesýge umtyldy, qajetti materıaldardy qaıdan izdeýge bolatyny jóninde jol siltedi. Fınlıandııanyń Helsınkı qalasyndaǵy muraǵatta jumys istegen kezimde qyzmetkerler ózderi kelip, zertteý úshin qyzyqty qorlardy usynǵany esimde. Jalpy aıtqanda, árqashan izgi kóńil men janashyrlyq sezilip turdy. Osy oraıda, muraǵatshylardyń ózderiniń kásibı qupııalary da bar ekendigin aıta ketpese bolmas. Olar barlyq isterdi japa-tarmaǵaı bárine birdeı bere bermeıdi. Iá, bizde bul jóninde kelispeýshilikter, daý-damaı da boldy. Osydan eki jyl buryn 15-20 jylda jınaǵan barlyq arhıvtik qujatty Qaraǵandy oblysyndaǵy arhıvke syıladym. Jalpy kólemi 800 papkadan quralǵan 10 myńnan asa baǵaly materıal qazir ǵalymdardyń ıgiligine qyzmet etýde. Shet elderden, burynǵy postkeńestik memleketterden, jeke adamdardan jınaǵan qujattardy ishteı qımastyqpen syılasam da, qazirgi kúnderi jas ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterine qyzmet etip jatqanyna qýanyshtymyn.
— Qarlag júıesine qatysty jınaqtalǵan derekter men arhıvtik qujattar negizinde qansha ǵylymı eńbek, kitap, monografııa jarııalandy? Osy jarııalanymdardyń ishinde erekshe qundylyqqa ıe dep qaısysyn atar edińiz?
— Shyntýaıtyna kelgende, Qarlag taqyrybyna arnalǵan ǵylymı-tanymdyq eńbekter jarııalaý boıynsha keń kólemdi jumys júrgizilip jatyr. Jaryq kórgen barlyq kitap ǵylymı aınalymǵa alǵash engizilgen qazaqstandyq jáne sheteldik muraǵattardan alynǵan baǵa jetpes qujattarmen áserli. Bul eńbekterdi oqı otyryp, taǵdyr tálkegine túsken adamdardyń shynaıy ómirimen qanyǵasyz, keıde tipti olarǵa sený múmkin emes. Qazaq, orys, aǵylshyn jáne frantsýz tilderinde jaryq kórgen Qarlag týraly kitaptardyń deni álemniń iri kitaphanalaryna, murajaılary men mádenı ortalyqtaryna, ýnıversıtetterine usynyldy. Basylymdar Japonııa, Reseı, Avstrııa, Polsha elderinde qalyń oqyrmanǵa tanystyrylyp, sheteldik zertteýshilerdiń shynaıy qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy. Men tek sol kitaptardyń bir-ekeýin atap ótsem, olar: «Peschanyı lageri tutqynynyń taǵdyry», Qarlagtyń jumys istep turǵan kezindegi oqıǵalardy beıneleıtin materıaldar qamtylǵan Qarlag týraly albom (1931-1959). Albomda taqyryp boıynsha Qazaqstan men Reseıdiń muraǵattary men murajaılarynda jınalǵan NKVD-ІІM Qarlag tarıhyna qatysty fotosýretter men qujattar toptastyrylǵan. Munda totalıtarlyq júıeniń jazyqsyz qurbandaryna aınalǵan birqatar kórnekti tulǵanyń ómirbaıandyq derekteri qamtylǵan. «KSRO ІІM Stepnoı lageri tarıhynyń ocherkteri», «Qaraǵandy oblysyndaǵy japon áskerı tutqyndary», «Alash ardaqtylary: Sankt-Peterbýrg izderi» atty eńbekter jáne taǵy basqa zertteýler asa aýqymdy derekti materıaldar negizinde jazylǵan.
— Qarlagtyń janyndaǵy «Mamochkıno molasy» — jazyqsyz japa shekken analar men nárestelerdiń jerlengen orny. Bul qorymǵa alǵashqylardyń biri bolyp nazar aýdarǵan siz edińiz. Sol ýaqyttan beri qandaı naqty jumystar atqaryldy? Qorymnyń qazirgi jaı-kúıi qandaı?
— Iá, shyn máninde Qazaqstanda bul máseleni alǵashqylardyń biri bolyp kóterip, bul qorymdy Spassk tárizdi biryńǵaı memorıaldy keshenge qosý jáne osy zırattyń memleket qamqorlyǵynda bolýyna ótinish bildirgen edim. Osy usynysymyz is júzinde zıratty qorǵaý máselesine nazar aýdartty. Bul, eń aldymen, ony tonaýdan qorǵaý úshin jasaldy. Vandaldardyń kresterdi urlap, zıratty qorlaǵan kezderi bolǵany jasyryn emes. Sondaı-aq, zıratqa kútim jasalmasa, olar úgitilip, jermen jeksen bolyp ketýi múmkin. Qazir mundaı faktilerge jol berilmeıdi.
— Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa 2023 jyldyń sońynda jumysyn qorytyndylady. Qoldanystaǵy zań negizinde 300 myńnan astam azamat aqtaldy. Osyǵan baılanysty sizdiń jeke pikirińiz qandaı? Bul — ádilettiń saltanat qurýy ma, álde keshigip jetken shara ma?
— Talaı dúrbeleńde moıymaǵan Qazaqstan halqy osynaý alasapyran kezeńder týraly estelikti máńgi jadynda saqtap, ótkenge taǵzym etetinine senimdimin. Tarıhı jadyny saqtaý — bolashaq urpaq aldyndaǵy bizdiń adamı boryshymyz. Búgingi óskeleń urpaq tarıh sahnasyndaǵy qasiretke toly taǵdyrly kezeńderdi tanyǵanda olardy oqýlyqta kórinis tapqan jaı ǵana epızodtar dep qaramaı, adamgershilikke, meıirimge, azamattyq jaýapkershilik pen jaqsylyqqa úndeıtin taǵylymdy sabaq dep túsinýi kerek. Ýaqyt turǵysynan keletin bolsaq, kez kelgen ádilettilikti qalpyna keltirý qashan bolǵanyna qaramastan mańyzdy ári qundy. Eń bastysy, mundaı sharalar el tarıhyna degen qoǵamdyq senim men qurmetti nyǵaıtýǵa yqpal etýi tıis.
— Ýnıversıtette saıası-qýǵyn súrgin jáne asharshylyq zertteý boıynsha qandaı ǵylymı jumystar atqarylady?
— Sońǵy jyldary bizdiń ýnıversıtette tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jáne ulttyq jadyny saqtaý boıynsha aýqymdy jumys júrgizilip jatyr. Ýnıversıtettiń ǵylymı granty aıasynda tarıhshylar men fılologtardan quralǵan bir top ǵalym Otan tarıhynyń eń qasiretti betteriniń biri — Ortalyq Qazaqstandaǵy 1931-1933 jyldardaǵy asharshylyq pen 1930-1950 jyldardaǵy jappaı saıası qýǵyn-súrgindi saralaýǵa baǵyttalǵan zertteý qyzmetiniń mańyzdy kezeńin aıaqtady. Bir jyldyq muraǵattyq jumys pen dalalyq ekspedıtsııalar negizinde «qupııa» jáne «asa qupııa» degen grıfi bar buryn qupııa bolyp kelgen qujattardy, sondaı-aq zulmat jyldar kýágerleriniń estelikterin paıdalana otyryp, eki tildegi (qazaq jáne orys) «Ortalyq Qazaqstandaǵy 1931-1933 jyldardaǵy ashtyq: muraǵattyq qujattar men estelikter jınaǵy» daıyndalyp, jaryq kórdi. Bul kitap zulmattan aman qalǵan adamdardyń dáıekti dálelderi men shynaıy estelikterin toptastyrǵan alǵashqy óńirlik basylym boldy.
Álemniń jetekshi ǵylymı baspalarynyń biri — Palgrave Macmillan baspasynyń kitaptyń aǵylshyn tilindegi nusqasyn shyǵarýy bul eńbegimizdiń ǵylymı qundylyǵy men halyqaralyq mańyzyn arttyra tústi. Bul qazaq halqynyń tragedııasyn keń aýqymda sheteldik aýdıtorııaǵa usynýǵa jáne zertteý nátıjelerin totalıtarlyq rejımniń qylmystary taqyryby boıynsha jahandyq dıskýrsqa engizýge múmkindik berdi.
Jumys Qaraǵandy oblysynyń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi óńirlik komıssııanyń qyzmeti sheńberinde júzege asyrylyp, oǵan bizdiń ǵalymdar da kirdi. UQK, ІІM, oblystyq basqarma muraǵattaryna muqııat taldaý júrgizildi, nátıjesinde 1930-1950 jyldary jazyqsyz sottalǵandardyń myńdaǵan esimderi anyqtaldy. Jınalǵan málimet negizinde birneshe muraǵat qujattary men estelikterdiń taqyryptyq jınaqtary jaryq kórdi, máselen «1920-1950 jyldary Ortalyq Qazaqstandaǵy repressııalar: muraǵat qujattarynyń jınaǵy — Repressıı v Tsentralnom Kazahstane v 1920–1950 gg.: sb. arhıvnyh dokýmentov», «Keńestik bıliktiń repressııalyq saıasaty (1920-1950 jj.): zertteýler, muraǵat qujattary, estelikter — Repressıvnaıa polıtıka Sovetskoı vlastı (1920–1950 gg.): ıssledovanııa, arhıvnye dokýmenty, vospomınanııa», sondaı-aq halyqaralyq ındeksteletin jýrnaldardaǵy 50-den astam ǵylymı maqala.
Bizdiń ýnıversıtettiń ǵalymdary deportatsııa tarıhyn, etnıkalyq qaýymdastyqtardy jáne totalıtarızmge qarsy turý formalaryn zertteý esebinen olardyń taqyrybyn keńeıte otyryp, «Bolashaq úshin este saqtaý» jobasy aıasynda zertteý jumysyn jalǵastyrady.
Eske sala keteıik, osyǵan deıin saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa múshesi, «Qaharmandar» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti Sabyr Qasymov Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde jaýdyń tutqynyna túsken qazaqstandyqtardyń naqty sany áli kúnge deıin belgisiz ekenin aıtqan bolatyn.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaıtyn memkomıssııa 2023 jyldyń sońynda jumysyn aıaqtady.