Kerekýden tabylǵan «Qımaq kúımesi» qalpyna keltirilip jatyr
PAVLODAR. KAZINFORM - Qımaqtar astanasy – Imaqııanyń Ertis-Baıan tóńireginde bolýy múmkin degen ǵylymı gıpoteza jaqyn jyldarda shyndyqqa aınalýy ǵajap emes. Pavlodar qalasy aýmaǵynan tabylǵan erekshe arheologııalyq oljanyń biri – «Qımaq kúımesin» qazirgi ýaqytta ǵalymdar qalpyna keltirip jatyr. Bul týraly Álkeı Marǵulan atyndaǵy Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıteti Arheologııalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Tımýr Smaǵulov Kazinform tilshisine bergen suhbatynda habarlady.
Ǵalymnyń aıtýynsha, qımaq kúımesi – qazirgi Pavlodar qalasy ornalasqan jerde kóne zamanda Qımaqtar eli saltanat qurǵanyn dáleldeıtin negizgi tarıhı jádigerdiń biri.
- Ony alǵash tabylǵan jyly jýrnalıster qaýymy «qımaq kúımesi» dep atap ketti. Shyn máninde ol – sol kezeńde ómir súrgen qımaqtardyń «kóshpeli úıi». 2016 jyldyń shilde aıynda Baıdaladaǵy qorymdardy qazý barysynda topyraq arasynan kúımeniń aǵash dóńgeleginiń sulbasy aıqyndala bastady. Bastapqyda biz arbanyń bir bólshegi bolar dep asa mán bermegenbiz. Jumystardy jalǵastyrǵanymyzda ekinshi dóńgelegi shyqty. Álgi jerde tutas jádiger jatqanyn túsine qoıdyq ta, ony tutas qalpynda alyp shyǵý úshin kóne muralardy qalpyna keltirýshi, tanymal ǵalym-restavrator Qyrym Altynbekke habarlasty. Kúımeni topyraq arasynan tutasymen alyp shyǵý úshin bizge áýeli arshylǵan bólikterin konservatsııalaý qajet boldy. Bul úshin qazylǵan jerdiń ústine óte kóp kólemde balaýyz quıyp, jádigerge kún men jel, aýa ótpeıtindeı ettik. Sońynan ony aınalasyndaǵy topyraqpen úńgip qazyp, arnaıy oqshaýlaǵysh materıalmen qaptap, bloktaý ádisimen joǵaryǵa kóterip aldyq. Bulaı jasaǵanymyzda onyń jalpy salmaǵy 5 tonnadan asyp ketti. Kóteretin kran tabylmaı, Ertis ózeni ústine kópir salyp jatqan qurylys kompanııasyna júginýge májbúr boldyq. Abyroı bolǵanda, qurylysshylar bizge qolushyn berdi. Sóıtip ony topyraǵymen qosa qazirgi Marǵulan atyndaǵy ýnıversıtetke jetkizdik. Kompıýterlik tomografııaǵa túsirgenimizde ІH-HІ ǵasyrlarǵa tıesili qos dóńgelekti kúımeniń sulbasy shyǵa keldi, - dep áńgimeledi T. Smaǵulov.
Ertede qımaqtar kóship júrýge yńǵaıly bolýy úshin osyndaı «kóshpeli úıler» jasaǵan. Bul kúıme – Eýrazııa dalasynda ortaǵasyrlyq kóshpelilerdiń kóshpeli úıiniń eń jaqsy ári tutas saqtalǵan jalǵyz úlgisi. Barlyq bóligi aǵashtan jasalǵan, metall múlde qoldanylmaǵan. Ǵalymnyń sózinshe, tipti onyń biligi, dóńgelegindegi shabaqtary erekshe qatty aǵashtardan jasalǵan. Dóńgelekteri erkin aınalýy úshin bilik aınalasyna erekshe jaqpamaı jaǵylǵan tárizdi. Al dóńgeleginiń dıametri – 60 sm.
- Bul bizdiń kınolardan kórip júrgen saqtardyń, túrki halyqtarynyń qos dóńgelekti arbasyna múlde uqsamaıdy. Múlde bólek formada jasalǵan, aǵash tetikteri de erekshe. Jádigerdiń janynan shańyraqqa uqsas aǵash buıym tabyldy, oǵan ýyqtar shanshylyp, ol arbanyń ústine qalqa retinde turǵyzylǵan. Buǵan qosa álgi qorymda eki birdeı mola bar ekeni anyqtaldy. Onyń birinen er adamnyń súıegi, janyna qoıylǵan qanjary, kise belbeýiniń qaldyqtary, basqa da zattar tabyldy. Biz sońǵy jyldary arheologııalyq qazbada blokpen alý, ıaǵnı aınalasyndaǵy topyraqpen birge alý ádisin qoldanyp kelemiz. Bul mamandarymyz úshin ýaqyt únemdeýge paıdaly. Jádigerdi zerthanamyzǵa ákelgen soń, ony asyqpaı zertteý múmkindigi bar. Jýyqta Marǵulan atyndaǵy Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıteti men Qazaqstan zoologııa ınstıtýty bazasynda «Bıoarheologııa» ǵylymı ortalyǵy ashyldy. Jańa ortalyq Qazaqstan men Reseı ǵalymdarynyń birlesýine de jol ashyp otyr. Entomologter topyraq arasyndaǵy ejelgi jándikterdi zerttep, óz jańalyqtarymen bólisedi. Bul – biz úshin múlde jańa baǵyt. Qazirdiń ózinde entomologter Baıdaladaǵy obadan ákelingen topyraqtan ejelgi qońyzdar men shybynnyń dernásilderin tapty. Jerlengen adam ólgen soń biraz ýaqyt jer qoınyna tapsyrylmaı ustalǵanyn, ony mýmııalaý júrgizilgenin bildik, - dedi ǵalym.
Al «Kópsheli úı» qazir Almatyda ǵalymdar tarapynan zerttelip, qalpyna keltirilip jatyr. Kóp uzamaı ózge de jádigerlermen birge pash etiledi degen úmitimiz zor.
Marǵulan atyndaǵy Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıteti
