Kenjebolat Joldybaı: Rýhanı jańǵyrý - zamana talaby
***
Rýhanı jańǵyrý - zamana talaby
HІH ǵasyrda qazaqtyń ataqty kúıshisi Dáýletkereı Túrikmen eline barǵan eken. «Túrikmen aǵaıyndar keremet darhan, keńpeıil eken, - deıdi maıtalman kúıshi, - ne isheıin, ne jeıin degenim joq, bári de aldymda boldy. Keterimde kóp mal berdi, almadym, óledi ǵoı dep, kóp dúnıe berdi, almadym, tozady ǵoı dep... Ólmeıtin, tozbaıtyn bir nárse ákeldim, Kóruǵlynyń kúıin ákeldim, tartyp bereıin...».
Árıne Dáýletkereıge mal da kerek, dúnıe de kerek, biraq ol dúnıedeginiń báriniń ótkinshi ekendigin, rýhanı dúnıeniń máńgilik ekendigin aıtyp otyr. Al, rýhanııat máselesi turǵysynan keletin bolsaq, adamnyń júregine ıman oryn alyp, kókireginde saqtalýy tıis, ıaǵnı sananyń jańǵyrýy tıis. Qarııalarymyz sonaý atamzamannan jas óskinderge «Imandy, yrysty bol», dep bata bergen. Sóıtip, ımandy yrys baılyqtan joǵary qoıdy, sony bala sanasyna sińirdi.
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynyń negizgi túıini de osyǵan saıady. ıAǵnı, qoǵamdyq sanany túbegeıli jańǵyrtpaı saıası sana men ekonomıkalyq sanany jańǵyrtý múmkin emestigin eskertedi. Sondyqtan, Prezıdent maqalasynda bizdi rýhanı jańǵyrýdyń ozyq úrdisterin iske asyrýdyń alty baǵytyn ilgeriletýge shaqyrdy. Atap aıtqanda, básekege qabilettilikti, pragmatızmdi qalyptastyrý, ulttyq erekshelikterdi saqtaý, bilimge qushtarlyqty arttyrý, sananyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý, qoǵam ómirinde evolıýtsııalyq damý jolyn tańdaý isin zamana talabyna saı beıimdeý qajettigine nazar aýdardy.
Iá, búgin qoǵamda osy baǵytta edáýir betburys baıqalady. Ásirese, BAQ betterinde bul úrdis meılinshe seziledi. Nátıjesinde, búgingi kórermen men oqyrman rýhanı azyqtyń tamyryn tereń baıyptaı otyryp, halqymyzdyń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan baı tájirıbesinen, rýhanı qundylyqtarynan nár alýda. Aıtalyq, «QazAqparat» halyqaralyq aqparat agenttigi jedel túrde qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde búkil respýblıka aýmaǵyna jáne 50-ge jýyq shetelderge kún saıyn rýhanı-mádenı habarlar jiberip keledi. Bul habarlar, sondaı-aq latyn árpimen jáne arabsha tóte jazý tásilimen jaqyn jáne alys shetelderde turyp jatqan qazaq dıasporasyna da usynylyp otyr. Ózderiniń rýhanı - tanymdyq materıaldaryn jáne baǵdarlamalaryn merzimdi baspasóz, Teleradıo ınternet jelisi arqyly taratyp, aýdıtorııa kólemin ulǵaıtýda.
Degenmen, syrttan qaptaı enip jatqan árqıly jat baǵyttar men keıbir radıo - telehabarlardaǵy násip qumarlyq, dúnıeqońyzdyq, qatigezdik pıǵyl - nıetterdi nasıhattaý áreketteri de joq emes. Sondyqtan, óskeleń urpaqtyń sanasyna keri áser etetin osyndaı aqparattardy zańdylyq turǵydan retteý qajet. Sondaı-aq, qazir jalpaq sózden, jalań nasıhattan kóri halyqqa naqty da tartymdy dúnıeler usynylǵany jón. Osyndaıda, belgili sýretshi Erbolat Tólepbaevtyń Japonııa jaıyndaǵy myna bir áńgimesi esime túsedi.
Ol teledıdardan temirjol boıynda nebári 8 sharshy metr jerde kishkene ǵana baspanada turatyn japondyqtyń jeke jetistigin kórsetkende óziniń tań qalǵandyǵyn jasyrmaıdy. Onyń syry mynaǵan kelip tireledi. Kósilip jatsa, aıaǵy syrtqa shyǵyp qalatyn mekeninde japondyq úıin edennen tómen qaraı qazady. Kúndelikti temirjoldaǵy jumystan keıin úıine kelip qazǵan týra úsh qap topyraǵyn úsh jyl boıy arnaıy orynǵa tasyp otyrady. Sanap jiberseń osy ýaqyt ishinde ol týra 3285 qap shyǵarypty. Sonymen jer astynan alty qabat tik qýys qazǵan japondyq oǵan jaryq pen jylý tartady. Jeldetkish qondyrǵylar ornatady. Aqyr aıaǵynda pálenbaı qatar sóreler jasap, solarda sańyraýqulaqtar ósiripti. Odan kún saıyn kósheni jaǵalaı ornalasqan meımanhanalarǵa tıisti sańyraýqulaǵyn ótkizip, ózi temirjoldaǵy jumysyna baratyn kórinedi. Mine, teledıdardan osyny jalyqpaı nasıhattaý úrdisi oryn alǵan.
Bizge de rýhanı jańǵyrýdyń árbir baǵytyn bilikti mamandardy tarta otyryp naqty mysaldar negizinde halyqqa túsinikti tilmen materıaldardy daıyndaýǵa bolady ǵoı. Máselen, pragmatıkalyq kózqarasty qalaı túsinemiz desek, bul jerde qazaqqa ne tıimdi, soǵan qaraı beıimdelý kerek degenge saıady. ıAǵnı, áńgime tórkini eldiń, halyqtyń múddesine oraı is-qımylǵa kóshý qajet degenge tireledi. Utqyr saıasatker Cherchılldiń: «Aǵylshyndardyń máńgilik dosy joq, máńgilik jaýy joq, tek máńgilik múddesi bar» degen sózi beker emes.
Osy rette, Qytaımen eldi qorqytqannan kóri bul elmen ekonomıkalyq tyǵyz qarym-qatynasta bolý bizdiń múddemizge meılinshe saı keledi. Bir ǵana mysal. Qazir Qytaı óziniń batys aımaǵyn damytý úshin 400 mlrd. ıýan bólip otyr. Osynshama qarajattan qur qalmaý úshin búgin Reseıdi aıtpaǵanda, búkil Eýropa elderi jantalasýda. «Batys Qytaı - Batys Eýropa» dálizi boıynda árkim óz úlesinen dámeli. Al biz Qytaı basyp alady eken dep qur qarap otyra berýimiz kerek pe?! Mine sondyqtan máselege jańasha kózqaraspen qaraý kerek.
Kenjebolat Joldybaı, saıasattanýshy
