Keńes ókimetine baǵynbaı «bandy» atanǵandar qaıta zerttelýi kerek — tarıhshy

ORAL. KAZINFORM — 31 mamyr — Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni. Osy oraıda Kazinform tilshisi Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Esqaırat Haıdarovpen suhbattasqan edi.

— Esqaırat Erbolatuly, saıası qýǵyn-súrginniń aýqymy qandaı boldy dep oılaısyz?

— Stalındik zobalańnyń aýqymy adam aıtqysyz zor boldy. Keńes odaǵynda 3 mln 777 myń adam saıası qýǵyn-súrginge ushyrap, sonyń 642 myńy atyldy. Qazaqstanda 103 myńdaı adamnyń 25 myńnan astamy atý jazasyna kesildi. Batys Qazaqstan oblysynda 4 myń adam jazalaý mashınasynyń tyrnaǵyna ilikti. Bul — tek qana OGPÝ úshtiginiń úkimimen sottalǵandardyń sany. Al tergeý barysynda tutqynda otyryp, qaıtys bolǵandar esh jerde tirkelmegen. Keńes ókimetiniń kúshtep ujymdastyrý saıasatynyń kesirinen qonysyn tastap údere kóshkender de myńdap sanalady. 1930 jyldardyń basynda qazaq jerinde 2 mln-nan astam adam ashtan qyryldy nemese elden jyraqqa bosyp ketti. 

Sottalǵandar ALJIR, Steplag, Karlag sekildi lagerlerde azap shekti. Lagerlerde ólgen adamdardyń kópshiliginiń qaıda jerlengeni belgisiz, iz-túzsiz joǵalyp ketkenderi bar. Olardyń urpaqtary áli kúnge deıin habarlasyp, ákeleriniń, atalarynyń qashan, qaı jerde ólgenin, qaıda jerlengenin bilgisi keledi, bir derek tabylar ma eken dep úmittenedi. 2021 jyldan bastaý alǵan 1920-1950 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi oblystyq komıssııanyń quramynda bolǵan kezden beri habarlasyp turatyn saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń urpaqtary bar. Sondyqtan HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy qasirettiń jarasy búgingi tańda tolyqtaı jazyldy dep aıta almaımyz.

— Al qýǵyn kórgenderdi aqtaý jumysy qalaı júrgizilip keledi?

— Bul másele Stalın qaıtys bolǵannan keıin bastaldy. Mysaly, Qazaqstanda 1954 jyldyń 1 maýsymynan 1956 jyldyń 1 maýsymyna deıingi aralyqta 35 853 adamǵa qatysty 28 631 is qaıta qaraldy. 2 855 adam aqtalyp, isteri toqtatyldy, 707 adamnyń qylmysynyń sanattary ózgertildi. 1960-1978 jyldary Qazaqstanda 7 112 azamat aqtaldy. Degenmen 1950-1970 jyldary saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý júzege aspady.

Bul is KSRO-daǵy M. Gorbachevtyń qaıta qurý saıasatynyń barysynda qaıtadan qolǵa alyndy. 1987 jyly 27 qyrkúıekte KOKP OK Saıası bıýrosynyń sheshimimen arnaıy komıssııa quryldy. 1988 jyly 4 qarashada Qazaq KSR Joǵarǵy soty Alash qaıratkerlerin aqtaý jóninde sheshim shyǵardy. 1989 jyly 16 qańtarda KSRO Joǵarǵy Keńesiniń 30-40 jyldar jáne 50 jyldar basyndaǵy repressııa qurbandaryna qatysty ádildikti qalpyna keltirý baǵytyndaǵy qosymsha sharalar jónindegi Jarlyǵy jaryq kórdi. 1991 jyly qarashada Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Prezıdıýmy Qazaqstandaǵy asharshylyq pen jappaı saıası qýǵyn-súrgin máselesin zertteý jónindegi memlekettik komıssııa qurý jóninde qaýly qabyldady.

— Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin she?

— Qazaqstan derbes memleket bolǵannan keıin 1920-1950 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máselesi qarqyn ala tústi. 1993 jylǵy 14 sáýirde Jappaı saıası qýǵyn-súrginder qurbandaryn aqtaý týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń zańy qabyldandy. 1997 jyl Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly bolyp jarııalandy. Prezıdenttiń 1997 jylǵy 5 sáýirdegi Jarlyǵymen 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp belgilendi.

2020 jyly 24 qarashada Prezıdenttiń Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa qurý jónindegi Jarlyǵy shyqty. 2021 jyly 31 mamyrda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúnine baılanysty úndeýi jarııalaǵany belgili. Osylaısha memlekettik saıasattyń arqasynda kóptegen arhıv qujattary qupııasyzdandyrylyp, tarıhshylardyń jańa zertteý jumystaryn júrgizýlerine jol ashyldy. 2021-2023 jyldar aralyǵynda Batys Qazaqstan oblysy boıynsha zertteý jumys tobynyń músheleri onshaqty kitap shyǵardy.

— Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi oblystyq komıssııa quramynda boldyńyz. Nege kózińiz jetti, qandaı zertteý jumystarymen shuǵyldandyńyz?

— Iá, komıssııa múshesi retinde 2021-2022 jyldary Batys Qazaqstan oblysy polıtsııa departamentiniń arnaıy memlekettik arhıvinde saqtalǵan qupııa qujattarmen jumystandym. Ǵylymı izdenis nátıjesinde 1928-1930 jyldardaǵy Azǵyr aýdanyndaǵy baılardyń kámpeskeleýge qarsylyqtaryna, Jympıty aýdany aýyldaryndaǵy bas kóterýlerge qatysty arhıv qujattary tabyldy. Shyńǵyrlaý aýdanynyń № 16 aýylyndaǵy, Ordanyń № 1, Qasymtaý jáne Súıindik aýyldaryndaǵy, Jánibektiń Kúıgenkólindegi jáne Oral qalasy tóńiregindegi orys poselkelerindegi turǵyndardyń ujymdastyrýǵa qarsy narazylyqtary nazardan tys qalǵan joq. Jańaqala kóterilisi boıynsha qujattardy qaıta qaradym.

Bir sózben aıtqanda, 1928-1932 jyldardaǵy keńes ókimetiniń kúshtep ujymdastyrý saıasatyna qarsy halyq kóterilisteri men narazylyqtary Batys Qazaqstan oblysynyń aýdandaryn túgeldeı derlik qamtyǵan. QR UQK arnaıy memlekettik arhıviniń deregi boıynsha Batys Qazaqstan oblysynda 16 600 adam atalǵan halyq kóterilisteri men narazylyqtaryna qatynasqan. 1930-1931 jyldardaǵy Jańaqala kóterilisi osy óńirdegi eń iri ári qarýly kóterilis boldy. 

1930 jyly Oral qalasy mańynan jáne Jympıty aýdanynan 41 adam atý jazasyna kesildi. Olardan basqa 1930 jyldardyń basynda «Batys Qazaqstan oblysynan kontrrevolıýtsııalyq uıym qurdy, keńes ókimetine qarsy shyqty» degen jeleýmen 300-den astam adam ártúrli merzimge kontslagerlerge aıdaldy jáne jer aýdaryldy. 
Oraldaǵy «DANA» ortalyǵymen birlese otyryp, 2022 jyly «Batys Qazaqstan oblysyndaǵy halyq kóterilisteri (1928-1932 jj.)» taqyrybyndaǵy monografııalyq eńbekti, 2023 jyly «Bókeı jáne Oral óńirlerindegi bandıtızm. 1921-1931. (OGPÝ habarlamalary boıynsha)» atty qujattar jınaǵyn shyǵardyq.

— Qazirgi ýaqytta nemen aınalysyp júrsiz?

— Búginde Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń jetekshiligimen «Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń negizgi bazalyq sanattary men kishi sanattaryn irgeli zertteý jáne olardy tolyq aqtaý protsesteri» maqsatty-qarjylyq baǵdarlamasy boıynsha júzege asyrylatyn joba aıasynda jumys jasap jatyrmyn. Keńes ókimetiniń Qazaqstandaǵy 1928-1932 jyldardaǵy ujymdastyrý saıasatynyń zardaptary men halyq narazylyǵy máselesin keńirek zertteýdi maqsat etip otyrmyz.

— Keńes ókimeti jyldarynda «bandy» atanyp ketkender az bolǵan joq. Buǵan baılanysty ne aıtar edińiz?

— Keńes ókimeti qyzyl qyrǵynmen bılikke kelgennen keıin ózine baǵynbaǵandardy «bandy» atandyryp, GPÝ keıin OGPÝ atanǵan quzyrly organy arqyly jergilikti keńestik atqarýshy komıtettermen, mılıtsııamen birge «bandıtızm» degen jeleýmen kúres júrgizdi. Ondaǵy maqsat keńes bıligine moıynsunbaǵandardy ustap, aıaýsyz jazalaý boldy. Mundaı baǵyttaǵy qatal saıasat 1920-1930 jyldary Bókeı jáne Oral óńirlerinde de júzege asyryldy. Bul tujyrymǵa Batys Qazaqstan oblysynyń memlekettik arhıvinen tabylǵan tarıhı qujattardaǵy derekterdiń negizinde kelip otyrmyz.

1923 jyldan bastap OGPÝ habarlamalarynda keńes ókimetiniń «solaqaı saıasatyna» ashyq túrde qarsy shyqqan Erǵalı Aıazbaev, Amanǵalı Kenjeahmetov, Qunyskereı Qojahmetov sııaqty belgili kúresker tulǵalarǵa qatysty derekter bar. 

— Basqa kimderdi atar edińiz?

— Olardan bólek, halyqqa esimi buryn kóp tanys emes Muhambetqalı Dúısenbıev, Boqaı, Fatyh, Salyh Sábıtovter, Nuǵyman Dosqalıev, Orynǵazy Usaǵalıev, Nursultan Janbýrın, Myńjas Myrzaseıtov jáne basqalar týraly málimetter kezdesedi. OGPÝ-dyń Bókeı gýbernııalyq, keıingi ýezdik atqarý komıtetine, Oral gýbernııalyq komıtetine, jergilikti prokýratýraǵa, mılıtsııaǵa joldaǵan arnaıy operatıvtik aqparlarynda saıası qýdalaýǵa ushyraǵan esil erler «bandylar», «bandylyq toptar» dep kórsetildi.

1929-1931 jyldarǵa qatysty arhıv qujattarynda da «bandylar», «bandshaıkalar», «bandıtızmmen kúres» degen sózder jıi ushyrasady. ıAǵnı, bul kezeńde keńes úkimetiniń kúshtep ujymdastyrý saıasatyna qarsy shyǵyp, halyq narazylyǵyna jetekshilik jasaǵan, keıin keńes ókimetine baǵynbaı, qashyp júrgen adamdar da «bandy» atandy. Olar — Qaratóbe aýdanynyń № 3 aýylynyń turǵyndary, kezindegi baılar Bısenǵalı jáne Mamaı Berkenevter, Jańaqala kóterilisi kezinde jetekshilik jasaǵan nemese kóterilisshilerge yqpal etken Muhıt Ermuhambetov, Qısmet Qadyrǵalıev, Jumaǵalı Janǵojın, Bekjan Aǵysov, Qýanyshev jáne basqalar. Sondaı-aq 1930-1931 jyldardaǵy halyq kóterilisteri men narazylyǵynan keıin Tasqala óńirinde 70 shaqty adamnyń qashyp júrgeni OGPÝ-dyń tergeý isterinde aıtylady. Shyndyǵyna kelgende, bular bandy boldy ma?

— Endeshe tarıhshy ǵalym retinde sizdiń kózqarasyńyz qandaı?

— Meniń aıtarym, «Bandıtızmmen kúres», «bandylar», «bandylyq toptar», «bandshaıka» degendi oılap tapqan keńes ókimetiniń ózi edi. Qazirgi táýelsiz Qazaqstannyń memlekettik ıdeologııasy jáne jańa tarıhı sana turǵysynan qaraǵanda, bul azamattardy bostandyq, teńdik, erkindik úshin kúreskender, stalındik saıası qýǵyn-súrginniń qurbandary dep tanýymyz kerek. Sonda ǵana tarıhı ádilettilik ornaıdy. «Bandylar» tarıhy jańasha turǵydan zerdelenip, bostandyq úshin kúresken tulǵalarǵa durys tarıhı baǵa berilýi kerek. Sonymen qatar olardyń janqııarlyq áreketterin keńes ókimetiniń ádiletsiz saıasatyna qarsy baǵyttalǵan qarsylyq qozǵalysy retinde qarastyrýymyz qajet.

Eske sala keteıik, budan buryn tarıhshy Alfııa Baıbolsynova Batys Qazaqstanda saıası tutqyndar qamalǵan birneshe lager bolǵanyn aıtqan edi.