Kedendik odaqqa ený - yqpaldastyqtaǵy kedergilerdi joıý degendi bildiredi
Qazaqstan naryqtyq ekonomıkany qalyptastyryp, ashyq saýdany jolǵa qoıyp úlgergen memleket. Táýelsizdikten beri qaraı ekonomıkadaǵy yqpaldastyqty damytý jolymen júrip kelemiz. Endeshe Kedendik odaq sekildi saýdalyq-birlestikke engennen keıingi damý el ekonomıkasyna, ishki naryq parqyna qanshalyqty áser etpek? Búgingi qoǵam nazaryna alyp otyrǵan saýaldyń biri osy.
Birqatar túrktanýshy ǵalymdardyń keltirgen derekterine qaraǵanda qazirgi «tamojnıa» sóziniń túp tórkini kóne túrkiden qalǵan ataýlardyń birinen bastaý alady eken. ıAǵnı, búgingi qoldanyp júrgen sózimiz baba tilindegi «tamǵa salyǵy» degen maǵynadan shyqqan bolsa kerek. «Tamǵa» sózine keletin bolsaq, bul kóne túrki tilinde «tańba», «belgi», «nyshan» degendi bildiretini, ásirese hannyń, bıler men rý basylardyń belgilerine qatysty aıtylatyny anyq. Osyǵan qarap, birqatar zertteýshilerdiń «tamojnıany» «tamǵa salyǵy» nemese «ámirshiniń belgilegen salyǵy» degennen shyqqanǵa keltiretini, sol negizge súıenetini ras. Al biz qoldanyp júrgen «keden» sózi bul da kóne túrkiniń «shekaradaǵy aıtys-tartys» degenin bildiredi eken. Qalaı desek te baıtaq qazaq dalasynda kóne dáýirden beri qaraı qanshama «tamojnıalardyń», qanshama «kedenderdiń» bolǵanyn tarıh joqqa shyǵarmaıdy. Qaıta kerisinshe, batys pen shyǵysty jalǵastyratyn qurlyqtyń uly kindiginde ornalasqan Qazaqstan aýmaǵynda bundaı elaralyq, halyqaralyq saýdaǵa qatysty kelisimderdiń birinshi bolyp júzege asa bastaǵany da aqıqat bolsa kerek. Uly Jibek jolynyń gúldenýi de sol kezeńdegi belgili bir sharttarǵa súıenip «tamǵa salyqtaryn» bekitý, kedendik bajdardy kelisip belgileý arqyly júrgizilgeni shyndyq. Sondaı salyqtar arqyly shyǵystan shyqqan kerýen kóshteri batystyń da saýda alańdaryn qyzdyrdy, baılanystardy jańǵyrtty. Osynyń ózi memlekettiń qazynasyn toltyryp, uly dalada órkenıettiń, qalalardyń, kedenderdiń damýyna úlken sep boldy.
Jalpy keden máselesi tek shekara arqyly keletin saýdany ǵana emes, eldiń ekonomıkalyq qýatyn arttyrýǵa kóp járdem bolatyn úlken másele. Dúnıejúzilik keden uıymynyń hatshylyǵyn uzaq jyldar boıy basqarǵan, byltyr marqum bolǵan Mıshel Daneniń: «Keden - eldiń ekonomıkasynyń quldyraýyna nemese odan saıyn gúldene túsýine tikeleı sebepshi bola alady», - degen sózi bar eken. Shyndyǵynda, sońǵy kezderi ǵalamdyq yqpaldastyqtyń arta túsýi nátıjesinde keden isine úlken mán berile bastaǵany aıqyn. Halyqaralyq saýdany jandandyrý men saýda-sattyq baılanystarynyń qaýipsizdigin tómedetýde jańa standarttar ómirge ene bastady. Vırtýaldy kedender, jeńildetilgen kedendik rásimdeýler men úderister týraly da áńgime aıtylyp júr. Bunyń barlyǵy kedendi, kedendegi kedergilerdi joıýǵa baǵyttalýda. Óıtkeni búgingi kúni halyqaralyq saýdany jandandyrýdyń alǵysharty eń aldymen kedendik kedergilerdi joıýdan bastalatyny aıqyn bolyp otyr. Sondyqtan da Belarýs, Qazaqstan, Reseı arasyndaǵy Kedendik odaqty qalyptastyrýdy kedendik kedergilerdi joıý dep qarastyrǵan oryndy. Álemdik tájirıbeni alyp qarasańyz, kóptegen odaqtar, uıymdar keden máselesin saýda aınalymy úshin tejegish qylmaı, kerisinshe bul baǵyttaǵy oń ról atqaratyn quralǵa aınaldyrý qamynda júr.
Aldaǵy ýaqytta úsh memleket arasyndaǵy Kedendik odaqtyń resmı tanystyrylymy Brıýsselde ótedi dep kútilýde. Jalpy, álemdik tájirıbege úńilsek, dúnıejúzinde 17 kedendik odaq qyzmet etedi eken. Biraq bulardyń qurylý túrleri de, saıasaty da túrlishe bolyp keledi. Bul 17 kedendik uıymnyń ishindegi qazirgi tańdaǵy eń tıimdi úlgisi retinde Eýroodaqtyń kedendik uıymy tanylyp otyr. Al naqty ekonomıkalyq turǵydan alyp qaraǵanda Belarýs, Qazaqstan, Reseı arasyndaǵy bundaı uıymnyń mańyzy da zor. Máselen, keıbir reseılik sarapshylar Kedendik odaqtyń qurylý faktisiniń ózi jaqyn jyldary osy aýmaqtaǵy jalpy ishki ónimniń 400 mlrd. dollarǵa deıin arttyratyny týraly boljamdar jasaıdy.
«Kez kelgen teorııany, onyń ishinde K. Markstiń ilimin qosa alyp qarasańyz, bunda - shekaradaǵy kedergiler neǵurlym az bolsa, soǵurlym óndiris damyp, tutynýshylar úshin tańdaý da kóbeıe túsetini anyq aıtylady. ıAǵnı, kedendik kedergilerdiń az bolýy memlekettiń ekonomıkasyna, kapıtaldyń qozǵalysy, taýar men qyzmetterdiń jandanýyna, jumys kúshiniń tolyq bolýyna úlken áser beredi. Bul taza teorııa. Al eger bizdiń jaǵdaıymyzdy alyp qarastyrsaq, Qazaqstan osy jyldar ishinde tikeleı ınvestıtsııany jaqsy tarta aldy. Tikeleı ınvestıtsııa degenińiz ekonomıkany damytýdyń negizgi qozǵaltqyshy. Egerde búginge deıin tartylǵan ınvestıtsııa 107 mlrd. dollardy qurasa, ony jan basyna shaǵyp kórsek, Qazaqstannyń bul máselede eń tabysty memleketke aınalǵanyna kóz jetkizemiz. Biraq, Qazaqstan osy nátıjege negizinen shıkizatqa baı memleket retinde qol jetkizgeni belgili. Endigi bizdiń maqsatymyz shıkizattyq emes sektorǵa tikeleı sheteldik ınvestıtsııany tartý bolyp tabylady. Al ol úshin bizge tutyný rynogynyń keń aýqymy qajet»,- deıdi QR Premer-Mınıstriniń birinshi orynbasary Ómirzaq Shókeev. ıAǵnı, Qazaqstan Kedendik odaq arqyly óziniń áý basta ustanǵan yqpaldastyq ıdeıasyn satylap júzege asyratyn bolady. Osyndaı odaq arqyly Qazaqstannyń aınalasyndaǵy ekonomıkalyq keńistik keńeıe túsedi. Jurtshylyq arasynda baǵaǵa qatysty da másele bar ekendigi ras. Degenmen, baǵa ózdiginen kóterilmeıtini belgili. Buǵan eń aldymen kedendik tarıfterdiń de áseri bolýy yqtımal. Biraq, Úkimet baǵaǵa qatysty saıasatty myǵym ustaýǵa bel býýda. Bir sózben aıtqanda, baǵa ózgerýi sonshalyqty áserli bolmaýy shart. Óıtkeni Kedendik odaq aıasynda úsh el arasynda eshqandaı da kedendik baj bolmaıdy. Endeshe úsh el arasyndaǵy taýarlardyń baǵasy orynsyz qubylmaıdy, qaıta burynǵydan jeńil keletin bolǵandyqtan jaǵymdy ózgerýi múmkin. Al úshinshi elderden keletin taýarlar baǵasy, ıaǵnı kedendik odaqtan tys ımporttarǵa qatysty barlyq kedendik baj salyǵy biryńǵaılanady. ıAǵnı, bul rette Kazaqstanǵa Kedendik odaqtan tys úshinshi elderden ımporttalatyn taýarlar baǵasyna qatysty qubylý oryn alýy múmkin.
Degenmen, sarapshylar keıbir baǵytta baǵanyń artýy oryn alýy múmkindigin alǵa tartady. Máselen, jurtshylyq avtokólik baǵasyna qatysty alańdaýshylyq bildiredi. Degenmen, resmı zertteýler qazirgi kúnniń ózinde qazaqstandaǵy kólik baǵasynyń orynsyz qymbat ekendigin kórsetedi. Eger kólikke qatysty statıstıkalyq málimetterge kóz júgirtsek, 2007 jyly elimizge 300 myńnan astam kólik ákelingen eken. Onyń 70 paıyzy ustalǵan, eskirgen kólikter. Bular negizinen Japonııa men Germanııa elderinen jetkiziledi. Al bul kólikterge Qazaqstan men Reseıdiń arasyndaǵy kedendik baj salyǵynyń aıyrmashylyǵy 70 paıyzǵa deıin jetedi. ıAǵnı, Reseıde Qazaqstanǵa qaraǵanda kedendik baj 70 paıyzǵa artyq. Endeshe bundaı avtokólikter Reseıge qaraǵanda Qazaqstanda 70 paıyzǵa deıin arzan bolýy tıis eken. Biraq mundaı ustalǵan, eski, shetelden ákelinetin avtokólikterdiń baǵasy Reseıde de, Qazaqstanda da birdeı. Kólikke qatysty baǵa ádildigi qaıda qaldy?
«Bul turǵyda negizgi paıdany satyp alýshylar emes, shetelden avtokólik tasymaldaýshylar kórip otyr. Ustalǵandy bylaı qoıa turyp, jańa avtokólikter saýdasyn alyp qarasańyz da jaǵdaı solaı. Onyń ústine jańa avtokólikter saýdasyn eki-úsh kompanııa ǵana monopolııaǵa aınaldyryp, búkil avtonaryqty osylar ýysta ustap otyr. Al kedendik baj boıynsha jańa kólikterge qatysty aıyrmashylyqty qurap otyrǵan 20-30 paıyz tabys sol kompanııalardyń qaltasyna quıylyp, satyp alýshy budan esh paıda kórip otyrǵan joq. Aıta keterligi, Kedendik odaq iske kiriskennen bastap avtonaryqqa monopolııa qurǵan jańaǵy kompanııalar kólik baǵasyn orynsyz arttyrýǵa talpynsa, bunymen tıisti organdar aınalysýy tıis. Qajet bolsa Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttigi men prokýratýra jáne quqyq qorǵaý organdary osy máseleni muqııat zerdeleıdi. Óıtkeni naryqta baǵa qubylmaýy shart. Tipti baǵa qubylsa da, ol tutynýshyǵa aıtarlyqtaı sezilmeýi kerek», - dedi Ó. Shókeev.
Toqtala ketetin jaıt, bıyldan bastap Kedendik odaq jumysqa kiristi. Degenmen, zańnamalyq qamtamasyz etýler, syrtqy qorǵanystardy kúsheıtý sharalary áli de jalǵasatyn bolady. Al keden máselesinde Qazaqstannyń tarıhtar boıy jınaqtaǵan ári bólise alatyn tájirıbesi de mol. Eń bastysy, jańa keńistikke beıimdelý, otandyq kásipkerlerdi de osyǵan beıimdeı bilý bolyp otyr.
