Qazirgi saýda aınalymynyń kólemi bizdiń yntymaqtastyǵymyzdyń barlyq áleýetine saı emes - Lıtvanyń Qazaqstandaǵy Elshisi
- Elshi myrza, Қazaқstan men Lıtva arasyndaғy saıası jәne ekonomıkalyқ қatynastardy қalaı sıpattaғan bolar ediңiz? Ekijaқty қatynastardy bұdan әri damytýda қaı mәseleni өzekti sanaısyz?
- Bүginderi bizdiң elder arasyndaғy saıası-ekonomıkalyқ қatynastardy bir sөzben aıtar bolsaқ, ekonomıkalyқ baılanystardyң oıdaғydaı damymaı otyrғandyғyna қaramastan jaman emes. 200 mln. eýro kөlemindegi taýar aınalymy kөrsetkishi, өkinishke oraı, mүmkindigi zor bola tұra, yntymaқtastyғymyzdyң tolyқ әleýetine saı emes. Meniң oıymsha, taıaý arada taýar aınalymy kөlemin arttyrýdyң barlyқ alғysharttary bar. Jalpy alғanda, soңғy jyldary ekijaқty қatynastar belsendi damyp keledi. Tek өtken jyly ғana Lıtvanyң Syrtқy ister mınıstri Қazaқstanda үsh ret saparmen boldy. Bұl eki el arasyndaғy baılanystyң jaқsy ekendiginiң kөrinisi. 2001 jyly құrylғan үkimetaralyқ komıssııa 2007 jyly өz jұmysyn kүrt jandandyra bastap, onyң Astanada өtken otyrysyna lıtvalyқ kөptegen kәsipkerler қatysty. 2008 jyly komıssııa otyrysy Palangada (Lıtva) өtti, onda қol қoıylғan hattamalar men құjattar eki el arasyndaғy saýda-ekonomıkalyқ қatynastardy tereңdetýdiң қajet ekendigin meңzeıdi.
- Taıaýda Astanada өtken «Қazirgi zamanғy Қazaқstan jәne «Eýropaғa jol» atty halyқaralyқ konferentsııaғa Lıtva Seıminiң vıtse-tөraғasy Algıs Kasheta қatysty. Bұdan basқa, Lıtva Syrtқy ister mınıstri Vıgaýdas Ýshatskastyң sapary kүtilýde. Osy saparlar jөninde ne aıta alasyz?
- Lıtva Seımi tөraғasynyң orynbasary Algıs Kasheta ҚR Parlamenti Mәjilisiniң konferentsııasynda sөz sөıledi, jergilikti BAҚ-ta men bұl týraly jaқsy pikirler oқydym. Bұdan basқa, ol Mәjilis tөraғasy Oral Mұhamedjanovpen jәne ҚR Parlamenti Senaty tөraғasynyң orynbasary Mұhambet Kөpeımen kezdesip, onda parlamentaralyқ yntymaқtastyқ, Қazaқstannyң EҚYҰ tөraғalyғy jәne basқa da mәseleler tөңireginde әңgimelesti. A.Kasheta atap өtkendeı, Lıtva parlamenti depýtattarynyң parlamentaralyқ yntmaқtastyқtyң eң үlken toby Қazaқstanmen dostyқ ornatýda, ondaғy depýtattar sany - 63. Osyndaı top ҚR Parlamentinde de құrylғan, oғan Rahmet Mұқashev jetekshilik etedi. A.Kashetanyң sapary elimizdegi parlamentaralyқ қatynastardy nyғaıta tүsýge yқpal etedi jәne mұndaı yntymaқtastyқ damı beredi dep oılaımyn. Maýsymnyң soңyna қaraı Lıtvada EҚYҰ Parlamentaralyқ konferentsııasy өtedi, oғan қazaқstandyқ parlamentshiler de қatysady. Lıtva Syrtқy ister mınıstri V.Ýshatskastyң sapary barysynda ҚR Premer-Mınıstri K.Mәsimovpen, Parlament Senatynyң tөraғasy Қasym-Jomart Toқaevpen jәne Syrtқy ister mınıstri Marat Tәjınmen kezdesýler josparlanғan. Ekonomıkalyқ yntymaқtastyқty damytý, saýda aınalymyn arttyrý, keden salasyndaғy өzara is-қımyldar jәne EҚYҰ-ғa tөraғalyқtyң sabaқtastyғy týraly mәseleler talқylanbaқ. Sondaı-aқ birқatar құjattarғa қol қoıylady dep josparlanýda, olardyң қatarynda ҚR men Lıtva arasyndaғy vızalyқ rejimdi oңaılatý, қyzmettik jәne dıplomatııalyқ tөlқұjaty bar tұlғalar үshin vıza rejimin қoldanbaý jөnindegi kelisim de bar. Bұl - Қazaқstan үshin үlken jetistik dep oılaımyn, өıtkeni Lıtva Shengen aýmaғyna enedi, sondyқtan da kөptegen қazaқstandyқtar Lıtvada ғana emes, sonymen қatar Shengen aýmaғyna kiretin basқa da elderde bola alady. Lıtva Syrtқy ister mınıstrimen birge Қazaқstanғa aýyl sharýashylyғy mınıstri K. Starkıavıchýs te keledi. Ol өz tarapynan қazaқstandyқ әriptesi A.Kүrishbaevpen jәne «ҚazAgro» memholdınginiң basshysymen kezdesedi. Қazaқstanda aýyl sharýashylyғyna үlken mәn beriletindigi meni қatty қýantady. Prezıdent N.Nazarbaev eldiң azyқ-tүlikpen қamtamasyz etilýine zor maңyz berip otyr. Bұl sala boıynsha, atap aıtқanda veterınarııa, tehnologııa, azyқ-tүlik pen aýyl sharýashylyғy өnimderine talap etiletin eýropalyқ standarttardy қoldaný mәselesi jөninen Lıtva Sizdiң elge kөmek қolyn sozýғa daıyn. Osy sapar aýқymynda lıtvalyқ jәne қazaқstandyқ kәsipkerlerdiң қatysýymen bıznes-forým өtkizý josparlanғan. Bұl da bizdiң ortaқ saýda isindegi mүmkindigimizdi damytýғa yқpal etedi dep oılaımyn. Osy jylғy kүzde ҚR Premer-Mınıstri K.Mәsimov Lıtvaғa keledi dep үmittenemiz.
- 2010 jyly EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etýi aldynda Қazaқstan eki el yntymaқtastyғyna, jalpy Eýropaғa ne әkele alady?
- EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etý mәselesine eki el de mүddeli. Өıtkeni, Қazaқstannan keıin Lıtva osy ұıymғa 2011 jyly tөraғalyқ etedi. Bıylғy jyly biz үshtikpen jұmys jasaýdy bastaımyz, oғan kiretinder EҚYҰ-nyң қazirgi tөraғasy - Grekııa jәne kelesi tөraғalar retinde - Қazaқstan men Lıtva. EҚYҰ-ғa Қazaқstannyң tөraғalyқ etýi, құramyna 56 el kiretin ұıym tarapynan kөrsetilgen үlken senim. Onyң үstine, Қazaқstan TMD elderi arasyndaғy tұңғysh tөraғa bolmaқ. Respýblıka үlken mindetterdi sheshýi tıis. Bұlar, konfessııaaralyқ kelisim, қoғamdy demokratııalandyrý, BAҚ erkindigi, Prıdnestrove, Taýly Қarabaқ jәne basқa da daýly mәselelerdi retteý jәne taғy basқalar. Belgilengen mәselelerdi tolyқtaı nemese jartylaı sheshýge үmit bar. Өıtkeni, 2010 jyly Қazaқstan sheship үlgermegen mәselelerdi 2011 jyly Lıtva sheshýi tıis.
- Baltyқ jaғalaýy elderi Lıtvanyң ıÝNESKO-daғy elshisi Inna Marchýlenıteni ıÝNESKO-nyң Bas dırektorlyғyna ortaқ үmitker retinde ұsynyp otyr. Osy bastamany tүsindirip beresiz be?
- ıÝNESKO-daғy bizdiң mıssııany basқarýshy I. Marchýlenıte osy ұıymnyң kөptegen laýazymdaryna ıe. 2004 jyly Dүnıejүzilik mұrasy komıtetine jeteshilik etti. Қazirgi ýaқytta ıÝNESKO-nyң Atқarý keңesi tөraғasynyң orynbasary mindetin, ıÝNESKO shtab-pәteri komıtetiniң tөraғasy, osy ұıymnyң tүrli jұmys toptarynyң jetekshisi jәne қatysýshysy mindetterin jemisti atқaryp jүr. Ol mұnda kөpten beri қyzmet atқarady jәne ұıym қyzmetiniң erekshelikterin jaқsy biledi. Sondyқtan da, Latvııa, Lıtva jәne Estonııa үmitkerdi 2009-2013 jyldarғa osy laýazymғa laıyқty degen ortaқ sheshimge keldi. Bizdiң үmitkerimizdi қoldaý týraly Қazaқstanғa өtinish bildirdik. Osy jyldyң kүzinde, ıÝNESKO-nyң Bas dırektorlyғyna saılaýғa қatysatyn basқa elderge de өtinishimizdi aıttyқ.
- Bıyl jazba derekterinde Lıtvanyң alғash ret aıtylғanyna 1000 jyl tolýy atalyp өtpek. Osy ataýly kүn elde jәne әlemde қalaı atalyp өtpek?
- Lıtva memleketi bұғan deıin bolmady dep, men aıta almaımyn. Degenmen, jazba derekkөzderinde Lıtvanyң atalғanyna mine 1000 jyl tolyp otyrғany aқıқat. Bұl Lıtvada үlken oқıғa jәne bұl kүn shildeniң 6-10-y aralyғynda, korol Mındoýgastyң taққa otyrғan kүni - memlekettik mereke kүnderi atap өtilmek. Bұl kүnderi biz «Vılnıýs - Eýropa astanasy» merekesin toılaımyz. Bұl meıram jyl saıynғy әnder men bıler merekesimen sәıkes kelip otyr. Merekege kөptegen shet eldik қonaқtar, shyғarmashylyқ toptar shaқyryldy, onyң ishinde Қazaқstan da bar. Sizdiң elden үsh-tөrt kөrkemөnerpazdar toby men үlken delegatsııa saltanatқa қatysady.
- Ortalyқ Azııa aımaғyndaғy eң қarқyndy damyp kele jatқan el Қazaқstan өtken jyly өz astanasynyң 10 jyldyғyn atap өtti. Sizdiң Astanadan, jalpy Қazaқstannan alғan әseriңiz қandaı?
- Men bir kezderi өzim bolғan keңestik Tselınogradty esime alamyn. Bұl 120-150 myң tұrғyny bar shaғyn қala bolatyn. Al bүginde sol shaғyn қala men қazirgi Astananyң arasynda jer men kөkteı aıyrmashylyқ bar. 10 jyl ishinde kөptegen ғımarattar, tұrғyn үıler, ınfraқұrylym nysandary tұrғyzyldy. Қala halқy bүginde 700 myңnan asyp jyғylady. Bұl, Astananyң қarқyndy damyp kele jatқanynyң kөrinisi. Eң bastysy, құrylys toқtap tұrғan joқ, ol jalғasyn taýyp keledi. Қala kүnnen kүnge құlpyryp barady. Astana osynda қyzmet jasaıtyn tek biz sekildi sheteldikterge ғana emes, қala қonaқtaryna da қatty ұnaıdy. Eger mұnda bұryn bolyp kөrmegen bireýlerge jazyқtaғy әsem қala - Astana týraly aıtar bolsaңyz, bәlkim olar senbes te edi.
- Bizdiң Prezıdentimiz N.Nazarbaevtyң «Nұr Otan» HDP kezekten tys HІІ sezindegi baıandamasy týraly ne aıtar ediңiz?
- Bұl baıandamany men zeıin қoıyp oқyp shyқtym. N.Nazarbaevty kөrnekti memleket қaıratkeri jәne Prezıdent retinde қatty syılaımyn. Ol Қazaқstanғa beıbitshilik, tynyshtyқ jәne tұraқtylyқ әkeldi dep aıta alamyn. N.Nazarbaev eldiң aıaғynan tik tұryp, қýatyna minýine, қazaқstandyқtardyң әl-aýқatynyң jaқsarýyna қoldan kelgenniң bәrin jasaýғa bar kүsh-jigerin jұmsaýda. «Nұr Otan» partııasy өz jұmysynda қoғamdy demokratııalandyrýғa, ekonomıkanyң өrkendeýine, tұrғyndardyң tұtyný mөlsheriniң өsýine, ınnovatsııalyқ damýғa қaraı betbұrys jasap jatyr. Partııanyң jospary, eldi қatardaғy shıkizat өndirýshiden shıkizatty өңdeýshi elge aınaldyrý. Zaýyttar salý, қosymsha құny joғary өndiris oryndaryn ashý - өte tamasha is. Bұl bastaýlarda men Қazaқstanғa jemis tileımin.
- Қyzmettik baspaldaғy endi bastalyp kele jatқan bizdiң jas oқyrmandarymyz atynan bilgimiz keletini, Sizdiң kәsibı қyzmetiңiz jәne Sizdiң otbasyңyz týraly. Sizdiң pikiriңizshe, Қazaқstandaғy salt, dәstүr jәne ұlysaralyқ қatynastarda қandaı da bir erekshelikter bar ma?
- Birinshiden, Sizdiң elde memlekettik til қazaқ tili bolyp sanalatynyna men қýanyshtymyn, sonymen қatar orys tili eshқandaı қysym kөrmeıdi. Қazaқ tili maғan өte jaқyn, өıtkeni meniң tegimde қaraıym halқynyң қany bar, sondyқtan da men қazaқtarmen tүsinikti tilde sөılese alamyn. Men 600 jyl boıy қaraıymdyқtar tұryp kele jatқan Tyraқaı қalasynda dүnıege keldim. Meniң ata-babalarym osynda tұrғan. Tarıhı mәlimetterge қaraғanda, 14-shi ғasyrdyң soңynda knıaz Vıvovt Қyrymғa jasaғan shabýylynan keıin kөptegen қaraıymdar men tatarlardy өziniң jasaғy jәne jer өңdeıtin sharýalary retinde osy Lıtvaғa alyp kelgen kөrinedi. Mamandyғym boıynsha - men ınjener-ekonomıstpin, ınjenerlik-құrylys ınstıtýtyn bitirdim. Sheber, prorab, құrylys ұıymynyң basshysy jұmystaryn atқardym, Lıtva KSR-i «Kolhozaralyққұrylys» tөraғasynyң orynbasary, materıaldyқ-tehnıkalyқ jabdyқtaý komıtetiniң tөraғasy қyzmetterin atқardym. Lıtva tәýelsizdik alғan 1990 jyldary alғashқy Lıtva үkimetinde materıaldyқ resýrstar mınıstri boldym. Odan keıin bank salasynda - «Germes» bankiniң prezıdenti. 1993 jyly Algıdas Brazaýskas tұңғysh prezıdent bolyp saılanғanda ol meni Mәskeýge elshi etip taғaıyndady. Mine, 16 jyl men elshilik қyzmettemin. Reseı, Majarstan, Chehııada Elshi қymetterin atқardym. 2007 jylғy shildede Қazaқstanғa keldim. Bұl jerdiң mәdenıeti, salty, ұlysaralyқ қatynastarynyң өzindik өrnekteri bar. Maғan Қazaқstanda jұmys isteý ұnaıdy, osy jerde қyzmet etý mүmkindigi bұıyrғanyna men razymyn. Biz mұnda zaıybym Krıstınamen tұramyz, ұlym bar. Ol AҚSh-ta tұrady, үlken medıtsınalyқ kompanııanyң қarjy jәne satyp alý departamentiniң dırektory bolyp қyzmet atқarady. Ol da Almatyғa қonaқta bolýdy қatty ұnatady.
- Әңgimeңizge rahmet!