Kazinform taspalaǵan tarıhı sýretter
ASTANA. KAZINFORM – Ǵasyrdan astam ýaqyt boıy saıasat, ekonomıka, bilim, densaýlyq, sport, mádenıet jáne qoǵam tynys-tirshiligi týraly senimdi ári jedel aqparat kózi retinde múltiksiz qyzmet kórsetip kele jatqan Kazinform arhıvinde ónerkásip, qurylys, aýyl sharýashylyǵy syndy salalardy tańbalaıtyn sýretter legi de mol. Solardyń bir parasyn agenttiktiń 105 jyldyq mereıtoıyna oraı oqyrman nazaryna usynbaqpyz.
Kazinform 105 jyldyq mereıtoıy aıasynda 1929 jyldan bastalatyn biregeı fotoarhıvin qalpyna keltirgen edi. Biregeı kollektsııadaǵy birinshi sýret 1929 jyly túsirilgen. Fotoda – Túrksib. Túrksibti turaqty paıdalaný 1931 jylǵy 1 qańtarda bastaldy. Tehnıkalyq turǵydan qaraǵanda, bul magıstral eldegi negizgi jelilerden álsizdeý boldy, sebebi ony jedel qarqynmen jáne jeńildetilgen talaptarmen saldy. Alaıda, bolashaqta qýatyn arttyrý múmkindigi qarastyrylǵan.
Bastapqy jyldary qýatty lokomotıvter jetispedi. Negizgi júkterdi Np jáne Ov serııaly parovozdar kóterdi. Al, 1938 jyldan bastap zamanaýı SOk serııaly lokomotıvtermen almastyryldy. Bul jańashyldyq júk tasymalynyń tıimdiligin arttyrdy.
Soǵys bastalǵan kezde Túrksib Qazaqstannyń qorǵanys mindetterin oryndaýda mańyzdy ról atqardy. 1941 jylǵy 24 maýsymda eldegi barlyq temir joldar áskerı jumys rejımine aýystyryldy. Birinshi kezekte áskerı eshelondarǵa jáne qorǵanys ónerkásibine arnalǵan júkterge basymdyq berildi. Jolaýshylar tasymaly kúrt qysqartyldy. Ekinshi dúnıejúzilike soǵys kezinde Túrksib temirjoly tyldyń senimdi tiregine aınaldy. Temirjolshylar tek poıyz júrgizýmen shektelmeı, qajetti bólshekter men quraldardy ózderi jasap, júzdegen túrli buıym óndirisin ıgerdi.
Qıyn-qystaý kezeńde temirjolshylardyń mundaı janqııar eńbegi — maıdan men tyl arasyndaǵy úzdiksiz baılanystyń negizi boldy. Soǵys jyldary Túrksib temirjoly boıynda 240-qa jýyq jańa nysan salyndy. Olardyń qatarynda Almatydaǵy elektr zaýyty men vagon jóndeý kásiporny da bar.
Úlken saıasat salasynan da sırek kadrlar tabyldy. Onyń ishinde jas Saddam Hýseınniń qazaqstandyq dıplomatpen túsken sýreti bar.
Dinmuhamed Qonaevqa qatysty jeke kollektsııa jınaqtalǵan. Onda ol jumys sátinde ǵana emes, otbasynda da beınelengen.
Sırek tarıhı fotosýretter arasynda 1956 jyly Túrkistandaǵy Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesinde júrgizilgen restavratsııa kezindegi buryn-sońdy jarııalanbaǵan kadrlar tabyldy.
Sýretterde soǵysqa deıingi kezeńniń, atap aıtqanda 1937-1941 jyldar aralyǵyndaǵy jaǵdaılar beınelengen. Sýretterde sheberlerdiń qysh qalap jatqany, áıel jumysshylardyń saz ıleý protsesine qatysqany anyq kórinedi.
QazTAG-ta jarııalanǵan aqparattyq materıaldar men fotolardyń birazy qoǵamda oqyrman mádenıetin ilgeriletýge, jańa bilimge umtylýǵa, jumysshy adam mártebesin kóterýge arnaldy. Máselen, 1952 jyldyń 4 qańtaryndaǵy jazbada Petropavldaǵy kitap dúkeniniń jazylym basylymdary bóliminde satyp alýshylardyń únemi kóp bolatyndyǵy atap kórsetilgen. Sonymen qatar jazylýshylarǵa jańa kitap berip jatqan satýshy F. Salaýtdınovanyń (sol jaqta) sýreti qosa usynylǵan.
Muraǵat derekterinen 1953 jyly Jambyl oblysynyń Sverdlov aýdanyna qarasty «Trýd paharıa» keńsharynda sý sorý úshin jel qozǵaltqyshynyń ornatylǵany týraly aqparat agenttik taspasy arqyly búkil respýblıkaǵa taraǵany jaıly jazba tabyldy.
1954 jyly naýryzda Qazaqstanda, Sibirde jáne basqa óńirlerde «astyq óndirisin odan ári ulǵaıtý, tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý týraly» sheshim qabyldandy. Eger 1953 jyly respýblıkamyzdyń úlesine burynǵy KSRO-nyń bıdaı egis alqaptarynyń 11,3 paıyzy tıesili bolsa, al 1960 jylǵa qaraı bul kórsetkish 30 paıyzǵa jetti. 1956 jyly Qazaqstan alǵashqy mıllıard put (1 put 16,3 kelige teń) astyq tapsyrdy.
Sol kezdegi qazaqstandyq BAQ-tyń taqyryptary da bul jaıynda syr beredi: «Biz mıllıondaǵan gektar tyń jerdi ıgerip, astyq óndirisin arttyramyz!», «Tyń jerlerdi gúldengen alqaptarǵa aınaldyraıyq!», «Jańa jerlerdi ıgerý - bizdiń jaýyngerlik mindetimiz».
Qazaqstan ómirinde tyń jerlerden bólek taǵy birneshe tanymal aýyl sharýashylyǵy jobasy boldy. Solardyń biri – júgeri ósirý.
«Júgeri qazaqstandyq alqaptardyń patshaıymy bolýǵa tıis» degen ortaq ataýmen júgeri egýge kirisken Shyǵys Qazaqstan oblysy aýyl sharýashylyǵy eńbekkerleri týraly aqparat agenttiginiń sýreti jarııalandy.
1955 jyly aqpanda Keńes odaǵy men Qytaı Halyq Respýblıkasy arasyndaǵy dostyq, odaqtastyq jáne ózara kómek týraly kelisimniń bes jyldyǵyna oraı kóptegen maqala men jazba jaryq kórdi. Agenttiktiń fotojylnamasynda keńestik mamandardyń qatysýymen salynǵan Qytaıdaǵy alǵashqy avtomobıl zaýytynyń qurylysy týraly qyzyqty fakt jazylǵan. Sýretterdi agenttik pen Qytaıdyń Sınhýa aqparat agenttigi usyndy. Bul eki jetekshi aqparattyq seriktestiń dostyǵy sol ýaqytta qalanǵanyn kórsetedi.
1929 jyldan bastalatyn biregeı fotoarhıvte 1951 jyly túsirilgen túıeshiniń sýreti de bar. Sýret 1951 jyly QazTAG-ta jarııalanǵan. BQO memlekettik arhıvinen atalmysh kolhoz ben Záýresh Erǵalıeva týraly derekter tabylmady. Degenmen № 88 túıe zaýytynyń 1938 jáne 1942 jylǵy esepteri saqtalǵan. Soǵys júrip jatqan 1942 jyly zaýytta asyl tuqymdy túıe jospary 100,5 paıyzǵa oryndalyp, 3 410 bas bolǵan. Sonyń ishinde 784-i № 51 jylqy zaýytyna berilip, 2 626-sy qalǵan. 1943 jylǵy 1 qańtarǵa 2 641 bas bolǵan. Asyl tuqymdy tól jospary 96,7 paıyzǵa oryndalyp, 493-tiń ornyna 477 bota alynǵan. Budan bólek, 190 jumys túıesi esepke ilikken.
Árbir almatylyqqa tanys Medeý muz aıdynynyń ataýy Jetisý gýbernııasyna qarasty Vernyı ýeziniń Kishi Almaty bolysy 3-aýylynyń bolysy Medeý Pusyrmanulynyń qurmetine qoıylǵan.
1964 jyly Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Qaıym Symaqov basqarǵan komıssııa Kishi Almaty shatqalynda jasandy bóget salýdy usyndy. 1966 jyldyń qazan aıynda bógettiń irgetasyn qalaý úshin alǵashqy jasandy jarylys boldy. Ekinshi jarylys 1967 jyldyń sáýirinde jasaldy. Sol ýaqytta jańa Medeý muz aıdynynyń qurylysy bastaldy. Jobanyń jalpy quny sol ýaqyt úshin asa iri soma — shamamen 8,5 mln rýbl boldy, onyń 3 mıllıony — Qazaq KSR bıýdjetinen bólindi. Jańa nysan 1972 jyldyń jeltoqsanynda ashyldy.
Medeý muz aıdyny teńiz deńgeıinen 1691 metr bıiktikte ornalasqan — mundaı bıik núktede ornalasqan sporttyq nysandar álemde óte az. Nysan tek ornalasqan jerimen emes, ınjenerlik sheshimderimen de erekshe. Muz tazartylǵan sýdan jasalǵan, bul syrǵanaýdy ońaı etedi ári jyldamdyqty arttyrady. Muz aıdynynyń negizine temirbeton quıylyp, onyń ishinde 170 shaqyrymdyq qubyr tóselgen. Osy qubyrlar arqyly hladagent aınalyp, muz qabatyn 8 aı boıy ustap turýǵa múmkindik bergen.
1973 jyldyń 16 tamyzynda Almatyǵa Keńes Odaǵy Kommýnıstik partııasynyń Ortalyq komıtetiniń Bas hatshysy keldi. Dinmuhamed Qonaev ony jańadan salynǵan bógetke aparyp kórsetti. Keıin olar Medeýge de bardy.
Jeke arhıvte ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldary salynyp, búginde Almaty sımvoldarynyń birine aınalǵan Kóktóbe telemunarasynyń tarıhı sýreti de kezdesedi.
Telemunara qurylysy 1975 jyly bastalyp, 1984 jyldyń 1 maýsym kúni iske qosyldy. Sol kezde bul nysan álemdegi eń bıik telemunalar arasynda 4-orynda boldy. Qazir 14-orynǵa túsken. Antennany qosqanda bıiktigi — 371 metr. Onyń ishinde irgetas ústinen salynǵan altyburyshty qurylym — 248 metr, antenna — 123 metr. Odan bólek telemunaranyń 146 metr jáne 252 metr bıiktikterinde saqına tárizdes eki qurylym bar.
Atyraý oblysynda balyq aýlaý ujymsharlarynyń negizi 1927 jyly qalana bastasa, kóp uzamaı balyqshylardyń sezi ótip, «Ýralgýbrybak» odaǵy qurylǵan. Osy ujymshardyń jumysyna qatysty sýretter de arhıvte kezdesedi.
BAQ betinde 1950-1980 jyldar aralyǵynda Kaspıı teńizinen aýlanǵan alyp bekireniń fotosy jıi jarııalanǵan. Sondaı fotonyń keıbiri Kazinform agenttiginiń lentasynda kórinis tapqan. Máselen, fotograf S.Ogaıdyń obektıvine 1959 jyly balyq konservi kombınaty qyzmetkerleriniń bekireni bólshekteý sáti ilingen. Taǵy bir fotograf ıÝ.Shııanov 1960 jyly Kaspıı teńizine balyq aýlýaýǵa shyqqan balyqshylar kemesin túsirgen.
