Qazaqy qalyp
Terrıtorııalyq aýmaǵymyzdyń alyptyǵyn aıtyp, qashanǵy maqtana beremiz? Tarıhı, ádebı, qoǵamdyq zertteýler jasalsa, Qazaqstanǵa tıesili úlestiń qanshalyqty bolmaǵyn da boljap, baǵamdaq otyrsaq, qane?
Iá, ótkendi zerdelesek te, búginimizge úńilsek te ózgergen tusymyz kóp. Álemdik aýqymdaǵy mozaıkany bylaı qoıyp, elishilik kelbetimizdiń mozaıkasyn qurastyrýdy oılasaq, qandaı kartına kóz aldymyzǵa keler eken!.. Alystaǵyny aıta bermeı, sońǵy onjyldyqtyń belesine kóz jibersek, álemdi ózgertken tehnıkalyq jetistikter, tehnologııalyq jańashyldyq bizdi de aınalyp ótpegenine kýá bolamyz. Bul ózgerýler bizdi qanshalyqty eseıtip, biz odan qandaı sabaq ala aldyq, mine, osy basty másele ǵoı. Áıtpegende qazaqtyń jan bulqynysy tóńireginde aıta jóneler mysaldar da jetkilikti. Osy kúngi úlkenderdiń sózine senser bolsaq, tipti keıbireýleri túnerip til qatyp:: «Qazirgi balalar qoıdyń ókpe-baýyryn jemeıdi, ishek-qarnyna tipti jolamaıdy, búıte berse, bir kúni et jeýdi múldem qoıyp ketedi ǵoı. Et jemegen qazaq qazaq pa?», - deıdi. Osylaısha qazaqtyń ózgergen janyn tábet tartymynan da izdeıdi. Bálkim durys ta shyǵar, burys ta bolar, tóreligin ýaqyt kórsetedi ǵoı. Tábet demekshi, qazaqtyń ózgergen janynyń mozaıkasyn bir-birlep qurastyrsaq, ishimdikke qumarlyq deıtin bólsheginiń áldeqaıda ulǵaıyp kele jatqanyn baıqar edik. Bul qazaqtyń keıbiriniń tábetiniń tartqany sonsha, aqparattyq lentalardan kúnige bireýdiń «túıeni túgimen jutqanyn», al endi bireýdiń ashqursaq kúıi tirshiliktiń kúıbeńin kúıttegenin de kórip-biler edik... Búgingi qalpymyzdyń, ıaǵnı qurastyrmaq mozaıkamyzdyń ózimiz úshin jańashyl, qyzǵylyqty, kirshiksiz taza jáne qorqynysh-kúdikten ada bolmaǵy da basty másele emes pe edi? Sol elishilik kelbetti kórsetetin mozaıkanyń kóp bólshegi jalpy senimsizdik kórinisterinen quralǵandaı. Shyndyǵynda, bizdiń qoǵamdaǵy eń túıtkildi máseleniń biri - ózara senimniń joǵalýy ma degen qorqynysh boıyńdy muzdatady. Bizde qazir eshkim eshkimge senbeý kerek degen bir uǵym paıda bolǵan. Kórshiń - saǵan senbeıdi, sen - kórshińe, týysyń da aınaladan jaý izdep otyrǵany, jaqyn dostyń da senimnen ketkeni qashan? Ony qoıshy, dál qazir biz úlken minberlerden aıtylar sózderge de senbeıtin bolǵanbyz. Osy faktorlardyń barlyǵy memlekettik oryndardyń, qarjylyq ınstıtýttardyń, bankilerdiń jumysyna senimsizdikpen qaraýǵa ıtermeleýge ákep soǵady. Saıyp kelgende bul búkil memlekettiń tutastyǵyna, memlekettiń ishki bútindigine, damýyna úlken kedergi, órkendeýine tusaý emes ne? Dál osy senimniń joǵalýy ultty eseıtpeı, minezin ózgerte bastaǵan tusymyz sekildi kórinip ketetin kezder de bar. Bul mozaıkadaǵy kelbetimizden qundylyqtarymyzdyń da ózgergenin baıqar edik. Adamgershilik, adaldyq, tazalyq, ádildik sekildi qundylyqtardyń ornyna shenge umtylýshylyq, mansaptyǵa bas urý mineziniń órship bara jatqanyn kóretindeımiz. Bul da biz qurastyrar mozaıkanyń surqyn qashyryp, álemdi surlandyryp turǵandaı. Mozaııkany qurastyryp otyryp, qoǵamda jappaı jaýapsyzdyq beleń ala bastaǵanyn baıqaýǵa bolatyndaı. Ulttyń uıaty sanalatyn tulǵalar mundaı beı-bereketsizdikti syrtynan ǵana baqylap, qadaǵalap qana otyrǵan joq pa eken osy? Áıteýir qoǵamnyń ishki retteýshi mehanızmderi (ar-uıat, jaýapkershilik, paryz) álsirep ketkendeı. Onyń bir sebebi búgingi álemniń ózinde qoǵamdyq qundylyqtar úlken ózgeristerge ushyraýda. Batys ǵalymy Erıh Fromm tujyrymdaǵandaı, qoǵamdaǵy normalar sol qoǵam músheleriniń áleýmettik minezin qalyptastyrady. Sybaılas jemqorlyqty kórip otyrǵan adamdarǵa olaı jasamańdar dep qur aqyl aıtýdyń áser etpeıtini de osydan. Jas urpaq kitaptaǵy ıdealdy úlgilerge emes, kózimen kórgenine senedi. Olar áleýmettik ádiletsizdikke óte sezimtal. Shetinen maksımalıster. Syrtqy pozıtsııalarǵa ońaı aýysyp kete beredi. Olarda da qoǵam ádiletsiz, jaýapsyz bolsa, men nege ádilettilik, jaýapkershilik normalaryn ustanýym kerek degen túsinik qalyptasqan. Tsınızmniń (arsyzdyqtyń) keń etek jaıýy, ımandylyqtyń azaıýy da osydan bolsa kerek. Biz jasaıtyn mozaıkadan qazaq ataýlynyń bar minezi habar berip turǵandaı. Ras osy kúni ýaqytpen eseptese alatyn, jumysqa belsendi, óz kásibine adal jastardyń qatary kóbeıip keledi. Mundaı jaqsy minezderdi kórgende mozaıkamyzdyń áserli boıaýlaryna uzaq ýaqyt súısine qaraıtyndaısyń. Alaıda, ózinen buryn ózge eldiń tańsyǵyna eliktegisi kelip turatyndardyń úlesi baryn da moıyndamasqa amal joq. Sondyqtan bolar, osy kúngi qazaq basqa ulttyń armanyn oryndaǵysy keledi. Sol úshin ózge eldiń armanyna qol sozady. Endeshe, ózimizdiń ulttyq armanymyzdy oılastyrýǵa ne kedergi? Biz óz mozaıkamyzdy qurastyrǵanda, ózge eldiń armandary men maqsattaryna qyzet etkisi kelgen adamdardyń kelbetin kórip qalyp shoshyp júrmeımiz be? Bul mozaıkadan áınegi kózdi shaǵylystyratyn bıik-bıik úılerdiń jym-jylas, jym-jyrt, qamsyz turǵyndary da janyńdy jylmııa jabyrqatady, sol alyp ǵımarattardyń kóleńkesinde qalyp qoıǵan qıqy-jıqy úılerdiń ishindegi qıly taǵdyrlar óz jyrlaryn estirte jyrlaı almaı jatqandaı... Al biz búgingi qalybymyzdy aıta otyryp, elishilik mozaıkamen qatar jalpyaımaqtyq kólemde de ulttyq kelbetimiz «borshalanyp» jatqanyn da esten shyǵarmasaq kerek...
Q.SІMÁDІL.