Qazaqtyń som bilekti Soltyken balýany
Solardyń biri Qytaıdaǵy qazaqqa ǵana emes, mıllıardtar eline keńinen tanys, kezindegi alaman jarystyń báıge bermes arystany atanǵan, 130 keli salmaqtaǵy túıebalýan Soltyken Kókishuly. Degenmen, dúnıeniń qaı túkpirinde júrse de qazaq degen ulttyń atyn shyǵaryp júrgen sol óner ıelerin birimiz tanysaq, endi birimiz tanymaı jatatynymyz jasyryn emes. Sol sebepti de biz Soltyken Kókishulyna arnaıy toqtalǵandy jón kórdik.
Ultymyzdy dúnıejúzilik sport alamandarynda alǵash bıik tuǵyrǵa kótergen de qazaqtyń osy baıyrǵy sport túri - balýandyq óner. Balýandyq ónerdiń ózi halqymyzben birge týyp, birge jasasyp kele jatqan el murasy esepteledi. Qazaqtyń aýyzsha tarıhyn shejire etip shertetin qarttardyń áńgimesine qulaq túrsek, «túıe balýan», «aıýmen kúresken», «ógiz kótergen», «atan jiligin syndyrǵan» degen sııaqty balýandyq teńeýlerimen qosa aıtylatyn, joıqyn kúsh ıeleriniń obrazyn kóp estımiz. Aıtalyq, Altaıdyń kúnshyǵys betinde el aýyzynda búginge deıin aıtylatyn, túıeniń tobyǵyn jutqan, túıeni qudyqtan shyǵarǵan Bulanbaı, aıýmen alysqan Qoılybaı qatarly san adamdardyń kúsh-qaıraty týraly áńgimelerge qanyǵasyz. Tipten, kózkórgen qarııalar qazaqtyń qaısar uldarynyń biri, Mustafa Óztúriktiń naǵashy jurty bolyp keletin Qaıysbaı balýan jaıynda: «Ol kisi ógizdi buzaýsha kóteredi, boıy eki metrden artyq, salmaǵy mólshermen 140 keliden joǵary», - dep áńgime shertetinin aýylda júrgende jıi estýshi edik. Al Baıqozy balýannyń asaý jylqylardy artqy sıraǵynan qoıdy ustaǵandaı ustaıtyndyǵyn aıtqanda, tańdanbaı tura almaısyz.
Árıne, kezinde Alty Alashqa saýyn aıtqan as pen toıdyń kópshilikke kórsetetin úlken syıy da balýandardyń beldesýi bolǵandyǵy belgili. Al odan múlde bólek jańa qoǵam tusynda atalarynyń jolyn qýǵan Soltyken Kókishulynyń balýandyq shejiresi basqasha súrleýmen órbıtindigi belgili.
Soltyken Kókishuly 1952 jyly Qytaıdyń Altaı aımaǵy Qyran ózeniniń boıynda dúnıege kelgen. Osylaısha alaman jarysta júldesiz oralmaıtyn balýan, qolyna qalam alsa, shýmaqtap jyr túzetin aqyn, Qysqasy, qazaqtyń balýan bilekti, aqyn júrekti bir uly ortamyzǵa qosyldy.
Soltyken - óziniń tolaǵaı denesine dara bitken kúsh qaıratymen álemdik básekede Qajymuqandaı qarym tanytyp, ulttyń rýhyn ulaǵattap, namysyn arqalap júrgen balýandarymyzdyń biri. Balýannyń jastyq shaǵy Qytaıdaǵy aty shýly «Mádenıet tóńkerisimen» tuspa-tus kelgendikten, kúrestegi joly keshigip bastalady. Alǵash, 1977 jyly Qytaı Shynjań balýandar komandasyna shaqyrylǵannan bastap, boıyndaǵy tasqyn kúshti kúrestiń sanqyrly ádis-aılasymen jetildirip, az ýaqyttyń ishinde óz deńgeıin áıgileı bildi. Balýan boz kilemmen qoshtasqan sońǵy sátterine deıin san alyptyń qabyrǵasyn qaıystyryp, tizesin búktirip, altyn, kúmis, qolasy bar 22 júlde salǵan eken.
Aǵamyz ózi jaıly tolǵaýynda:
Tirshilik bar tiride keshti kúnde,
Kórip júrmiz ómirden kóshti kúnde.
San arysty adýyn búktep basyp,
Orda buzyp ketip em besti kúnde, - dep jyrlaıdy.
Alpaýyt Qytaıdyń kúres maıdanynda nemese álemdik báseke syndarynda bolsyn, «beldeskenniń belin ıdirip, qarsy kelgenin shań qaptyryp ketpesem, maǵan sert» deıtin Soltykeńniń barǵan jerinde baǵyndyrǵan bıikteri az bolǵan joq. Sondaı-aq qaıda júrse de óz ultynyń ulylyǵyn áıgilep, namysyn alyp qalýǵa tyrysyp baqty. Sol jeńisti beldesýleriniń alǵashqysy 1978 jylǵy erkin kúres túri boıynsha Úrimjide ótken Qytaıdyń memlekettik sheshýshi jarysy edi. Onda ekinshi oryndy qanaǵat tutty. Al odan keıingi 1979 jyly Shuıjýda, 1981 jyly Shańhaıda, 1982 jyly Taıvanda, 1986 jyly Lanjýda ótkizilgen Qytaıdyń memlekettik sheshýshi jarystarynda qatarynan birneshe jyl boıy qazaqtyń batyr ulymen beldesýge shydastyq beretin mıllıardtar elinen eshbir jan tabylmapty. Balýannyń qanjyǵasyna ylǵı da bas júlde baılanyp turdy. Soltykeńniń 1984 jylǵy Irannyń astanasy Tegranda ótkizilgen «Taktı» atty halyqaralyq básekede osyǵan deıin eshkimge des bermeı kele jatqan Kýbanyń álem tanyǵan ataqty balýanyn jer ıisketip, táýbesine keltirgeni, sol kezdegi Qytaı aqparat quraldarynyń jarysa jarııalaǵan ózekti jańalyǵyna aınalǵan bolatyn.
Soltyken Kókishulynyń bul sııaqty túrli deńgeılerdegi beldesýlerinniń árbirin taratyp aıtar bolsaq, bir emes, birneshe kitapqa júk bolatyn dúnıe jatyr. Qytaı jerinde osyǵan deıin Coltyken aǵamyzdyń arys maıdanyndaǵy aıshyqty óner izderin talaı-talaı qalamgerler qaǵazǵa túsirip, povest, poema, ocherk, drama da jazylǵan. Tipten arnaý óleńderi de óz aldyna bir tóbe. Sondyqtan da biz áńgime aýanyn balýannyń taǵy bir erekshe qyry - aqyndyq óneri jaıyna burýdy jón kórdik.
Álem elderinde, basqa ulttarda bir adamnyń alyp kúsh ıesi bolýmen qatar, aqyn da bolýy tańdanys týdyratyn dúnıe bolýy múmkin. Al qazaq úshin bul ejelden qanda bar qasıet. Sebebi Balýan sholaq pen Qajymuqandaı som bilekti balýan atalarymyzdyń kezinde aqyndyq qyrymen de kórine bilgeni barshamyzǵa málim. Oǵan Balýan sholaqtyń «Ǵalııa» áni dálel. Soltyken Kókishuly da sol qara kúsh pen aqyndyq bir boıynan tabylǵan qazaqtyń azamaty. Belgili aıtys aqyny Qurmanbek Zeıtinqazyulynyń Soltyken Kókishulyna arnaýynda:
Er degende oı, Soke, er ekensiń,
Ónerińniń el kórsin berekesin.
Balýan sholaq óldi dep estýshi edik,
Tiri júrgen rýhy sen ekensiń, - dep jyrlaýy da beker bolmasa kerek.
Soltyken jastaıynan «Boıda - qaırat, oıda - kóz, bolmaǵan soń aıtpa sóz» deıtin Abaı ǵaqlııalaryn sanasyna myqtap sińirip ósti. Alǵashynda jıyn-toıda tosynnan óleń qurap, qarsylasyn sastyrǵan túrli shaǵyn aıtystarymen kózge tússe, keıin qaǵaz betine qalam oınaqtata ómir órnegin salǵan shymyr óleńderimen de qoǵamnan óz oqyrmanyn taba bildi. Shyǵarmashylyq jolyn 1988 jyly «Bolat qalam» atty alǵashǵy týyndysymen bastaǵan ol búginde 500-den astam óleńniń avtory, Shynjań avtonomııaly ólkesiniń jáne Altaı aımaqtyq jazýshylar odaǵynyń múshesi. Sonymen birge, Qytaı memlekettik sport komıtetiniń «Kúres maıory», «Aǵa jattyqtyrýshy» ataqtaryn alǵan. Bir qaraǵanda arasy bir-birinen alshaq jatqan qos ónerdiń basyn bir arnada biriktirgen oǵlan uldyń týǵan halqyna arnaǵan syıy basqalardan ózgeshe ári tym qymbat baǵalanýǵa da tıisti. Óıtkeni joıqyn kúsh, ór tulǵa, myǵym qaırat arqaý bolǵan, serpin bergen shabytty óleńderdiń alar asýy da bıikteı bermek. Soltykenniń 2003 jyly jaryq kórgen «Kók súńgi» atalatyn jyr jınaǵy bul sózderimizge kýá bolary anyq.
