Qazaqtyń ár balasy Áýezovti, Sherhandy, Oralhandy mindetti túrde oqý kerek – Senat tóraǵasy

NUR-SULTAN. QazAqparat – Qazaqtyń ár balasy Muhtar Áýezovti, Sherhan Murtazany jáne Oralhan Bókeıdi mindetti túrde oqý kerek. Mundaı pikir QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy Máýlen Áshimbaev bildirdi, dep habarlaıdy QazAqparat.

«Búgin qazaq ádebıeti kúni desek, artyq bola qoımas. Óıtkeni 28 qyrkúıek – ádebıetimizdiń úsh birdeı alyby Muhtar Áýezovtiń, Sherhan Murtazanyń jáne Oralhan Bókeıdiń týǵan kúnderi», - dep jazdy Senat spıkeri Facebookparaqshasynda .

Onyń atap ótýinshe, qaıtalanbas týyndylarymen ulttyń joǵyn túgendegen jáne urpaqqa óshpes ósıet qaldyrǵan sóz zergerleriniń murasyn dáripteý – bizge mindet.

«Osy rette qazaqtyń ár balasy Áýezovti, Sheraǵańdy jáne «Altaıdyń Kerbuǵysy» atanǵan Oralhandy mindetti túrde oqý kerek der edim. Sol arqyly biz Abaıdy tanımyz jáne sózdiń qudiretin zerdeleýge, ulttyq bolmysymyzdyń sán-saltanatyna zer salýǵa múmkindik alamyz. Eń bastysy, órkenıettiń shyńyna jeteleıtin kitap oqý degen qaǵıdanyń qadir-qasıetin túsinemiz. Zańǵar jazýshylarymyzdyń jatqan jerleri jaryq, topyraqtary torqa bolsyn!», - dedi Máýlen Áshimbaev.

Eske salsaq, búgin – Muhtar Áýezov, Sherhan Murtaza jáne Oralhan Bókeıdiń týǵan kúni.
123 jyl buryn (1897-1961) qazaq ádebıetiniń klassıgi, qoǵam qaıratkeri, QR UǴA akademıgi Muhtar Áýezov dúnıege keldi. Fılologııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaq KSR ǴA-nyń akademıgi (1946), Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri (1957). Burynǵy Semeı ýezi, Shyńǵys bolysyndaǵy Qasqabulaq degen jerde týyp, balalyq shaǵy kóshpendi aýylda ótti. Bolashaq jazýshy uly Abaı óz shyǵarmalarynda sonsha tereń ári jan-jaqty sýrettegen sol kezdegi qazaq qoǵamynyń sıpaty mol, qaıshylyqqa toly ómir-turmysyn kózimen kórdi. Semeı qalasynda medresede, onan soń bes klastyq orys mektebinde, al 1915-1919 jyldary muǵalimder semınarııasynda bilim alǵan. 1917 jyly semınarııada oqyp júrgen kezinde halyq ańyzy boıynsha «Eńlik-Kebek» pesasyn jazady. Bul qazaq ulttyq dramasynyń qarlyǵashy edi. Osy pesasy men 1921 jyly jazylǵan «Qorǵansyzdyń kúni» atty alǵashqy áńgimesi arqyly óziniń jazýshylyq erekshe darynyn aıqyn tanytty. Sol jyldarda Semeıde, Orynborda ár túrli qyzmet isteı júrip, Alash partııasynyń kósemderi Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, basqa da belgili ádebıet, mádenıet qaıratkerlerimen jaqyndasady. «Abaı» jýrnalyn shyǵarýǵa atsalysady. «Oıan, qazaq» dep uran tastaǵan qozǵalys, olardyń demokratııalyq ıdeıalary Áýezovtiń ómirlik maqsat nysanasyn belgileýine tirek boldy. Alashorda qaıratkerleri ókimet oryndarynan, resmı saıasattan yǵystyryla bastaǵan soń, 1923 jyldan bastap kórkem ádebıet salasyna bar kúsh-qýatyn jumsap, ónimdi eńbek etýge kirisedi. 1923-1926 jyldary «Oqyǵan azamat», «Qyr sýretteri», «Úılený», «Eskilik kóleńkesinde», «Kinámshil boıjetken», «Qaraly sulý» áńgimesin jazady. 1923-1928 jyldary Lenıngrad ýnıversıtetinde oqyp, til men ádebıet fakýltetin bitiredi. Odan keıin Tashkentte Orta Azııa memlekettik ýnıversıtetiniń aspırantýrasynda shyǵys folklory boıynsha mamandandy. Lenıngradta (qazirgi SanktPeterbýrg) oqyǵan sońǵy jylynda eki tamasha povest jazǵan: «Qarash Qarash» pen «Kókserek». Saıası qyzmetten bas tartyp, biryńǵaı zertteýge oıysqan kezde, ol ádebıetshige de sol saıasattyń shyrmaýynan shyǵý qıyn ekenin uǵa bildi. Ondaǵan jyldar boıy oǵan ultshyldyq, baıshyldyq ıdeıalardy jaqtaýshy degen kiná taǵylyp keldi. Qýdalaý kórip, 1930-1932 jyldary qamaýda boldy, tutqynnan qutylý maqsatymen ashyq hat jazdy. Áýezovtiń tarıhı taqyrypqa barýynyń tamyry tereńde jatyr. Tuńǵysh kórkem týyndysy «Eńlik-Kebek», onan keıin «Han Kene» men «Qıly zaman», «Aıman-Sholpan», «Qaraqypshaq Qobylandy» dramalary da osyny ańǵartady. Bulardyń keıbireýi el arasynda keń taraǵan, burynnan belgili sıýjetke qurylsa, «Han Kene», «Qıly zaman» tarıhta bolǵan naqty oqıǵalardy arqaý etken. Áýezov 20-jyldardyń ózinde proza men dramatýrgııada keleli týyndylar berip, qazaq ádebıetiniń klassıgine aınaldy. Otyzynshy jyldary bir top áńgime («Qasenniń qubylystary», «Іzder», «Shatqalań», «Qum men Asqar», «Búrkitshi»), pesalar («Aıman-Sholpan», «Tas túlek», «Shekarada», «Túngi saryn») jazady. 30-jyldarda Abaı murasyna árqıly baǵa berilip, onan keıin de qymqıǵash pikirler aıtylyp júrgende, Abaıdy tereńdep, keńinen tanýdy ózine ómirlik maqsat etý ol kezde biliktilik, danalyq qana emes, úlken erlik te bolǵany haq. Kesek, keń tynysty, san mıllıon oqyrmandardyń júregine jol tabatyn kórkem shyǵarma arqyly Abaıdy álemge áıgileý úshin Áýezov qandaı qajet bolsa, Áýezovtiń dúnıe júzi mádenıetiniń bıigine kóterilýine Abaı murasy, Abaıdyń ónerpazdyq, oıshyldyq dástúrindeı úlken tirek sondaı qajet edi. 1936 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Tatıananyń qyrdaǵy áni» deıtin prozalyq úzindi jarııalandy. Bul - bolashaq romannyń bir taraýy edi. Osydan soń, 1940 jyly, L.Sobolevpen birlesip «Abaı» tragedııasyn jazdy. Muhtar Omarhanuly 15 jyl boıy «Abaı joly» atty óziniń 4 tomdyq dańqty tarıhı roman-epopeıasyn jazdy. Munyń «Abaı» atalǵan birinshi kitaby 1942 jyly, ekinshisi 1947 jyly jaryq kórdi. Orys tiline aýdarylǵan. «Abaı» romanynyń eki kitaby 1949 jyly 1dárejeli KSRO Memlekettik syılyǵyn aldy. Tórt kitappen bitken epopeıa 1959 jyly Lenındik syılyqqa ıe boldy. «Abaı joly» 30 tilge aýdarylyp, dúıim dúnıe oqyrmanynan óte joǵary baǵa aldy. Kórkem tárjime jumysyna belsene atsalysyp, I.Týrgenevtiń «Dvorıan uıasyn» aýdardy, KSRO jazýshylarynyń ІІ sezinde kórkem aýdarma týraly arnaýly baıandama jasasty. Úlken ǵalym, pedagog Áýezov qazaq ádebıeti tarıhyn zertteý, ádebıet kadrlaryn daıarlaý jóninde sheksiz kóp eńbek sińirdi. Abaıtaný ǵylymynyń negizin saldy, kóp tomdy «Qazaq ádebıeti tarıhynyń» qazaq folkloryna arnalǵan tomynyń (1960) negizgi avtory jáne redaktory boldy. Qyrǵyzdyń «Manas» eposy týraly monografııa jazdy. KSRO Jazýshylar odaǵy Prezıdıýmynyń, Beıbitshilikti qorǵaý keńesi komıtetiniń, Lenındik syılyqtar jónindegi komıssııanyń múshesi, Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń kóp jyldar boıy professory bolǵan Áýezov 4-5 saılanǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty retinde de zor qoǵamdyq mindet atqardy. «Abaı joly» epopeıasynan keıin dáýir shyndyǵyn sýretteıtin keń aýqymdy jańa epopeıa jazýǵa kirisken edi. Sonyń «Ósken órken» atty 1 kitabynyń nusqasyn salyp ketti. Ol 1962 jyly jarııalandy. Ádebı eńbegi úshin jazýshy 1957 jyly Lenın ordenimen marapattaldy. 1961 jyly 27 maýsymda qaıtys bolǵannan keıin, respýblıka úkimetiniń qaýlysymen Qazaq KSR ǴA Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna, Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatryna Muhtar Omarhanuly Áýezovtiń esimi berildi. Jazýshynyń ádebı-memorıaldyq mýzeıi ashyldy, Almaty qalasynyń bir aýdany, birqatar mektepter, kósheler qalamger esimimen atalady. Týǵanyna 100 jyl tolýyna oraı merekesi ıÝNESKO sheshimimen dúnıejúzilik deńgeıde atalyp ótti.
88 jyl buryn (1932) Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri, QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qyrǵyzstannyń halyq aqyny, táýelsiz «Tarlan» syılyǵynyń laýreaty Sherhan Murtazauly MURTAZA dúnıege keldi. Jambyl oblysy, Jýaly aýdany, Myńbulaq mekeninde týǵan. 1955 jyly M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetiniń, «Sotsıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetiniń tilshisi, ádebı qyzmetkeri boldy. 1963-1970 jyldary «Lenınshil jas» gazetiniń redaktory. Sodan keıingi ýaqytta «Jazýshy» baspasynyń, «Jalyn» almanahynyń, «Juldyz» jýrnalynyń bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń ekinshi hatshysy, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktory ári Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy. 1989-1992 jyldary «Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory, 1992-1994 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik teleradıo kompanııasynyń tóraǵasy bolyp istedi. QR Parlamentiniń Májilis depýtaty bolǵan. Jazýshynyń ár jyldary «Tabylǵan teńiz» (1963), «Belgisiz soldattyń balasy» (1969), «Ahmetjannyń anty» (1973), «Myltyqsyz maıdan» (1977) povesteri, «41-jylǵy kelinshek» (1972), «Internat nany» (1974) áńgimeleri, «Qara marjan» (1977), bes kitaptan turatyn «Qyzyl jebe», «Aı men Aısha» (1999) romandary, shyǵarmalarynyń tórt tomdyǵy (1990-2000), shyǵarmalarynyń 6 tomdyǵy, tańdamaly shyǵarmalarynyń 7 tomdyǵy, «Elim, saǵan aıtam, el basy, sen de tyńda» (K.Smaılovpen birge) (1998), «Bir kem dúnıe» (2008) kitaptary jaryq kórgen. Onyń shyǵarmalary KSRO halyqtary men shetel tilderine aýdarylǵan. Qazaq tiline G.H.Andersenniń áńgimelerin, vengr halyq ertegilerin, Sh.Aıtmatovtyń «Botagóz», «Qosh bol, Gúlsary», «Teńiz jaǵalaı júgirgen tarǵyl tóbet», «Borandy beket» týyndylaryn; Mustaı Kárimniń «Bizdiń úıdiń qýanyshy» povesin, E.Erskınniń «Marykchan balalary» romanyn, L.Lagınniń «Hottabych qart» povesin tárjimalady. «Ázıza» pesasy Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń grantyn jeńip aldy. «Qara marjan» romany úshin 1978 jyly Qazaq KSR Memlekettik syılyǵyn aldy. Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri, Qazaqstannyń Halyq jazýshysy. «Qurmet belgisi», «Otan (1999) ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. PEN-klýb syılyǵynyń ıegeri (2003).
Osydan 77 jyl buryn (1943-1993) jazýshy, Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń, N.Ostrovskıı atyndaǵy Búkilodaqtyq ádebı syılyqtyń ıegeri Oralhan BÓKEEV dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Qatonqaraǵaı aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1968-1983 jyldary - Shyǵys Qazaqstan oblystyq «Kommýnızm týy» gazetiniń ádebı qyzmetkeri, «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetiniń, «Juldyz» jýrnalynyń bólim meńgerýshisi. 1983-1993 jyldary «Qazaq ádebıeti» gazeti bas redaktorynyń orynbasary, bas redaktory bolǵan. Qalamgerdiń «Qamshyger», «Úrker», «Qaıdasyń, qasqa qulynym», «Muztaý», «Án salady shaǵyldar», «Úrker aýyp barady», «Bizdiń jaqta qys uzaq» áńgimeler men povester jınaqtary, «Óz otyńdy óshirme» romany, «Qulynym meniń» pesalar jınaǵy jaryq kórgen. «Qulynym meniń», «Teke-tires», «Qar qyzy», «Zymyraıdy poezdar», «Jaý tylyndaǵy bala», «Men sizden qorqamyn» pesalary qazaq jáne orys tilderinde respýblıkalyq, oblystyq, sondaı-aq burynǵy odaqtas respýblıkalar teatrlarynda qoıylǵan. Orys tilinde «Jasynnyń izi» áńgimeler men povester jınaǵy jaryq kórgen. Birqatar shyǵarmalary shetel halyqtary tilderine aýdarylǵan. Jazýshynyń shyǵarmalary boıynsha «Kisikıik», «Saıtan kópir» kórkem fılmderi túsirilip, «Kerbuǵy» áńgimesiniń jelisi boıynsha balet-spektakl qoıyldy. «Qurmet belgisi» ordenimen marapattalǵan.