Qazaq-jońǵar soǵysy ne sebepti birneshe ǵasyrǵa sozyldy
ALMATY. KAZINFORM — Qazaq-jońǵar soǵystary shamamen eki ǵasyrdan astam ýaqytqa sozyldy. Bul tek eki kórshiles halyqtyń baqtalastyǵy emes, aımaqtaǵy geosaıası tepe-teńdikti ózgertken, qazaq memlekettiligine aýyr synaq bolǵan kezeń edi. Tarıhtyń osy kúrdeli tustaryn ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, akademık, QR Eńbek sińirgen qaıratkeri Bereket Káribaev túsindirip berdi.
Qaqtyǵystardyń túpki sebebi qaıda jatyr?
Professordyń aıtýynsha, qazaqtar men oırattar arasyndaǵy shıelenistiń tarıhy Jońǵar handyǵy qurylǵannan áldeqaıda buryn bastalǵan.
— Qazaq handyǵy 1465 jyly qurylsa, Jońǵar handyǵy eki ǵasyrǵa jýyq ýaqyttan keıin, 1635 jyly paıda boldy. Biraq oırattar men qazaq taıpalary arasyndaǵy qaqtyǵystar odan da erte bastalǵan. Oırattar Moǵolstanǵa da, Jetisý taıpalaryna da, Ábilqaıyr handyǵyna da jıi tonaýshylyq sıpattaǵy joryqtar jasaǵan, — deıdi Káribaev.
Tarıhshynyń sózinshe, oırattar ózderine qajetti ónimdi turaqty óndirmegendikten, muny saýdamen ne soǵyspen alatyn.
Jońǵar handyǵynyń qurylýy jáne Jáńgirdiń tutqyndalýy
1635 jyly Jońǵar handyǵy qurylǵan alǵashqy jyly-aq qazaq jerine joryq jasaıdy. Osy soǵysta bolashaq han — Jáńgir sultan tutqynǵa tústi.
Professordyń aıtýynsha, bul — qazaq-jońǵar qatynasyndaǵy eń erekshe epızodtardyń biri.
— Jońǵarlardaǵy oryndaýshy bılik — qontaıshyda bolsa, zań shyǵaratyn organdy «chýlǵan» nemese «chýýlgan» dep ataǵan. Onyń tóraǵasy bolǵan Kýndýlen taıshy — óte parasatty, strategııalyq oılaıtyn tulǵa, — deıdi ol.
Dál osy Kýndýlen Jáńgirdi óz ordasynda ustap, keıin oǵan qyzyn uzatyp, qurmetpen shyǵaryp salady. Ǵalymnyń aıtýyna qaraǵanda, osy nekeden qazaqtyń bolashaq hany Táýke dúnıege kelgen.
— «Jáńgirdi qazaq batyrlary bosatty» degen ańyz bar, biraq bul týraly eshbir tarıhı derek joq, — deıdi professor.
Professor eki ǵasyrlyq soǵysty birneshe kezeńge bóledi.
1635-1652 — alǵashqy shaıqastar
Eki jaq bir-birine jıi joryq jasasa da, halyqqa qatty zardap tımedi. 1652 jyly Jáńgir han, 1653 jyly Batyr qontaıshy qaıtys boldy.
1653-1677 — jońǵar ishindegi daǵdarys
Bılikke Seńge keldi, biraq onyń bıligin aǵalary qabyldamady.
Jońǵar memleketi ishki daǵdarysqa ushyrap, qazaqqa iri joryqtar jasalmaıdy.
1677-1697 — Galdannyń ekspansııasy
Seńgeni týǵan baýyrlary óltirgen soń, Galdan bılikti kúshpen aldy.
— Galdandy zertteýshiler Shyńǵyshanǵa eliktegen tulǵa retinde sıpattaıdy. Ol aldymen Mońǵolııany biriktirýdi, keıin Shyǵys Túrkistandy basyp alýdy maqsat etken, — deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory.
Onyń úshinshi baǵyty — Jetisý men qazaq dalasy boldy.
1697 jyly Galdan Tsın áskerine qarsy soǵysta ózin ózi óltiredi.
1697-1727: Sevan Rabdan jáne Táýke hannyń dáýiri
Jońǵarlardyń jaıylymnan qysylýy qazaq jerine basqynshylyqty kúsheıtti.
Táýke hannyń kezinde soǵystar kúsheıip, ol qaıtys bolǵannan keıin Qazaq handyǵy alty handyqqa bólinip, bytyraý bastaldy.
— Ortalyq bılik álsiregen kezeńde jońǵarlar 1723-1725 jyldary qazaq jerine shabýyldy údetti. Sevan Rabdan bul aımaqta uly Jońǵar ımperııasyn qurýdy josparlady, — deıdi tarıhshy.
Osy kezeńde ultty saqtap qalǵan — Ábilqaıyr hannyń qarsy shabýyly.
1740-1757: Qaldan Serenniń shabýyldary jáne jońǵar memleketiniń kúıreýi
Qaldan Seren qazaqtarǵa birneshe iri joryq jasady. Onyń tusynda Abylaı tutqynǵa tústi.
1745 jyldan keıin jońǵar memleketi ishki daǵdarysqa ushyrap, qazaq jasaqtary birtindep jerdi azat ete bastady.
1757 jyly Jońǵar handyǵy tolyq joıyldy.
Sodan keıin Qazaq handyǵy men Qytaı (Tsın) ımperııasy arasynda shekaralyq qatynastar qalyptasty.
Qazaq qalaı shydady?
Professordyń aıtýynsha, bul soǵystardyń eń mańyzdy ereksheligi — eki eldiń áskerı júıesindegi aıyrmashylyq.
— Jońǵarlarda turaqty ásker boldy. Ony ustaý úshin qarjy qajet. Qazaqtarda turaqty ásker emes, tek jasaqtar boldy. Ol jasaqty ortalyq bılik uıymdastyrýy kerek edi. Biraq Táýke hannan keıin ortalyq bılik álsiredi, — deıdi ǵylym doktory.
Sondyqtan qazaq jerin saqtap qalǵan Qabanbaı, Bógenbaı, Raıymbek, Naýryzbaı, Malaısary, Qojabergen rý-taıpa batyrlary.
— Qazaq batyrlarynyń erligi, eldiń tabandylyǵy men birligi qazaq halqyn joıylyp ketý qaýpinen aman alyp shyqty, — deıdi tarıhshy.
Eske salaıyq, buǵan deıin Qazaq memleketiniń ishki jáne syrtqy saıası qarym-qatynasyn rettegen alǵashqy júıeli quqyqtyq qujat — «Qasym hannyń qasqa joly» týraly jazǵanbyz.