Qazaqtan shyqqan tuńǵysh áskerı ushqysh týraly ne bilemiz
Jaqypbek Maldybaevtyń ómiri men eńbegin zerttep júrgen Qazaqstannyń Qurmetti jýrnalısi, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Aıtmuhambet Qasymov osy ýaqytqa deıin tuńǵysh áskerı ushqysh jaıly biraz derekterdi tapqan eken. Jazýshy Jaqypbek Maldybaevtyń kózi tiri týystarymen on qaıtara tolymdy suhbat quryp, tipti tarıhı derekterdi izdep Máskeýge eki barǵan. Ushqyshqa arnap «Altaıdan ushqan aqıyq» atty kitap ta jazyp shyǵypty. Osy rette «QazAqparat» HAA tilshisi nazarlaryńyzǵa qazaqtan shyqqan tuńǵysh ushqyshtyń ómiri týraly Aıtmuhambet Qasymovpen júrgizilgen suhbatty usynady.
Aıtmuhambet Qasymov
Altaıdan ushqan aqıyq
- Aıtmuhambet Qasymuly, Jaqypbek Maldybaevtyń ómiri men eńbegin zerttep júrgenińizge biraz jyldyń júzi boldy. Dese de, búgingi urpaq qazaqtan shyqqan tuńǵysh áskerı ushqyshtyń kim bolǵanyn jiti bile bermeıtin sekildi. Jaqypbek Maldybaevtyń ómirbaıany týraly qysqasha aıtyp ótseńiz...
- Jaqypbek Maldybaev 1907 jylǵy 15 mamyrda Shyǵys Qazaqstan oblysy Marqakól aýdanynyń (Qazirgi Kúrshim aýdany) Sheńgeldi aýylynda sharýa otbasynda týǵan. Bıyl onyń týǵanyna 110 jyl tolyp otyr. Ákesi Maldybaı qarapaıym sharýa adamy bolypty. Sheshesi on úsh qursaq kótergenimen, qatigez kezeńnen bes uly ǵana aman qalǵan.
Maldybaıdyń ekinshi uly - Jaqypbek jas kezinde jylqy baǵyp, shahtada eńbek etedi. Aıyrkezeń jaqta teri ıleıtin orystarǵa jaldanady. Oqýǵa zerektiginiń arqasynda aýylda «bala molda» atanǵan Jaqypbek pysyq ári shıraq bolypty. Qara kúshtiń ıesi, kespeltek aǵasy Omarǵa qaraǵanda uzyn boıly, symbatty jigit bolyp ósedi. El ishinde keńes ókimetin ornatýǵa aralasady. 1928 jyly Jaqypbek Zaısan aýyldyq Keńesinde qyzmet etip, aýdandyq jalshylar komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılanǵan. Ójet, qajyrly, janyp turǵan ot bolǵan desedi. Ákesiniń jasy kelip, úkimet zeınetaqy taǵaıyndaǵanda «Ózimiz asyraımyz. Úkimet saǵan beretin aqshasyn basqa birdeńege jaratsyn» dep Maldybaı shalǵa zeınetaqy alǵyzbaı qoıypty.
1929 jyly 22 jastaǵy Jaqypbek óz erkimen qyzyl ásker qataryna alynady. Sol jyly 13 aqpanda ol Túrikmenstannyń Merv qalasyndaǵy «Túrkistan erekshe kavalerııalyq brıgadasyna» qyzmetke kelgen. Ol jyldary basmashylarmen kúres tolas tappaǵan, dúrbeleńi mol kezeń edi. Aýǵanstan jaqtan Ibragım bektiń, Batys Qytaıdan Ady Hodjaevtyń jyryndy jigitteri, Túrikmenstannyń Merv aýdanynyń ózinde Atabaı, Qudaıberdi, Mırbek, Shamsýdın sııaqty áýlettilerdiń mańyna toptasqan basmashylar bar edi. Ózin «Túrikmen kóterilisshileriniń kósemimin» dep ataǵan Orazgeldiniń qaraqshylarynyń izine Jaqypbekter qum ishinde 7 kún túsip, aqyry Hangalı qudyǵynyń janyndaǵy qandy soǵysta qolǵa túsiredi. «Túrikmen SSR aýmaǵynda basmashylardy joıýǵa qatysqany úshin 82-kavalerııa polkiniń qyzyl áskeri Maldybaev baǵaly syılyq - saǵatpen nagradtaldy» delingen Túrikmenııa Ortalyq memlekettik arhıvinen alynǵan qujatta.
Polk mektebin bitirip, bólimshe basqarǵan Jaqypbek vzvod komandıriniń kómekshisi boldy. 8-erekshe kavalerııalyq brıgadasy partııa komıssııasynyń múshesi bolyp, polkta aıtarlyqtaı bedel jınady.
1932 jylǵy naýryz aıynyń 28-de RKKA-nyń kishi komandıri Jaqypbek V.Lenın atyndaǵy birikken Orta Azııa áskerı mektebiniń (keıin - Tashkent áskerı ýchılışesi) kavalerııa bólimshesiniń birden úshinshi kýrsyna qabyldanyp, vzvod komandıri dárejesinde bitirip shyqty.
1932 jyly bul mektepti oıdaǵydaı bitirip, RKKA komandıri ataǵyn alǵan jerlesimiz KSRO revolıýtsııalyq Áskerı Keńesiniń 1933 jylǵy 1 qańtardaǵy № 22 buıryǵymen ushqyshtar jáne ushqysh-baqylaýshylar daıarlaıtyn 9-áskerı mektepke qabyldandy. Bulardyń mektebinen jiberilgen on eki adamnyń (Jaqypbekten basqa qazaq joq) birazy sabaqty úlgermegendikten oqı almaı, qaıtadan áskerı quramalarǵa qyzmetke qaıtarylady.
- Jaqypbek Maldybaevtyń qazaqtyń tuńǵysh áskerı ushqyshy ekendigin qandaı negizge súıenip aıta alasyz?
- Áskerı ushqyshtardyń 9-mektebi Keńes úkimetiniń sheshimimen 1930 jylǵy qarashada Harkov qalasynyń ońtústik shyǵysyndaǵy Rogan temirjol stantsııasy mańynda qurylǵan (1938 jyly osy mektep negizinde Harkov áskerı-avıatsııalyq shtýrmandar ýchılışesi jáne Chýgýev áskerı-avıatsııalyq ushqyshtar ýchılışesi qurylǵan). Jaqypbekter - osy oqý ornynyń ekinshi jylǵy túlekteri. Men Máskeýdegi Keńes Armııasy Ortalyq muraǵatynan mektep bitirýshilerdiń eki jylǵy tizimderin muqııat qarap, Maldybaevtan basqa qazaq famılııasyn kezdestirmedim.
Harkov avıatsııa ýchılışesi mýzeıiniń dırektory M. E. Kalıjnıkovtyń aqylymen olardan buryn 1928 jyly 31 tamyzda qurylǵan 7-avıatsııa mektebi (Orynbor avıatsııa ýchılışesi) jáne Borısoglebsk ushqyshtar mektebiniń birneshe jylǵy oqýshylarynyń tizimderin qarap shyqtym. 1929-1934 jyldary Orynbor mektebinde orystardan basqa osetın, mordva, chývash, polıak, nemis, tatar, grýzın, bashqurt, latysh, koreıler oqypty, qazaq joq. Ulty jazylmaǵan Qadyrov Rahman Sultanovıch degen adam oqyǵan eken, biraq úlgere almaýy sebepti 1930 jylǵy 20 tamyzda mektepten shyǵyp qalǵan.
Voroshılov atyndaǵy 3-áskerı ushqyshtar mektebiniń (Prıvolje okrýgi) 1929-1931 jyldarǵy oqýshylarynyń tiziminen de, 1923 jyly qurylǵan Borısogleb áskerı-avıatsııa mektebiniń qujattarynan da ondaı derekter tabylmady. Demek, Jaqypbek Maldybaev 1933 jyldyń 1 qańtarynda áskerı ushqyshtar mektebiniń tabaldyryǵyn qazaq jigitteriniń ishinen tuńǵysh ret attaǵan azamat!
1933 jylǵy 14 jeltoqsandaǵy RKKA-nyń áskerı-áýe kúshteriniń jeke quramy jónindegi № 0113 buıryq boıynsha 9-áskerı ushqyshtar mektebin bitirgen 484 adamnyń on toǵyzyna, onyń ishinde Jaqypbek te bar, «Áskerı ushqysh-baqylaýshy» ataǵy berilip, Máskeýdegi RKKA-nyń áskerı-áýe kúshteri janyndaǵy áskerı arnaıy qyzmet mektebine, foto-qyzmet bastyǵynyń kýrsyna qabyldanady. Jaqypbek bul kýrsty 1934 jylǵy 24 shildede bitirip, Orta Azııa áskerı okrýginiń Stalınabad qalasyndaǵy Sverdlov atyndaǵy 40-erekshe avıatsııalyq otrıadyna aǵa ushqysh-baqylaýshy, sonymen qatar fotoqyzmet bastyǵy bolyp taǵaıyndaldy.
Óskemendegi Jaqypbek Maldybaev kóshesine týystary ornatqan eskertkish-qulpytas
- Qazaqtan shyqqan tuńǵysh ushqysh Jaqypbek Maldybaev emes, qyzylordalyq Joldasbek Nurymuly degen de pikirtalas bolǵanyn estigen edik. Buǵan ne deısiz?
- Iá, Jaqypbek Maldybaev jaıly tarıhı ocherk respýblıkalyq «Qazaq ádebıeti» gazetinde jaryq kórip, oqyrmandar arasynda pikirtalas týdyrǵan edi. Sol gazettiń 1991 jylǵy 2 tamyzdaǵy sanynda «Qazaqtyń tuńǵysh ushqyshy kim?» degen materıalda - 1933 jyly Balashov azamattyq avıatsııa ýchılışesin bitirgen qyzylordalyq Joldasbek Nurymuly - qazaqtyń tuńǵysh ushqyshy dep tujyrymdalǵan. Osy materıaldar negizinde 1991 jylǵy 13 shildede Aeroflot ardageri Salyq Ahmetovtiń «Aspandap ushsaq nesi aıyp?» degen taqyryppen Prezıdent N. Nazarbaevqa qazaq avıatsııasy, ondaǵy kadrlar problemasy týraly ashyq haty jarııalanǵan.
Sonymen bul ocherk, maqalalardan shyǵatyn qorytyndy: Jaqypbek Maldybaev qazaqtyń tuńǵysh áskerı ushqyshy da, Joldasbek Nurymov - qazaqtyń tuńǵysh azamattyq ushqyshy (ekeýi de ýchılışeni 1933 jyly bitirgen).
Jaqypbektiń zaıyby ıÝlııa
Ispanııadaǵy soǵysqa qatysqan bolýy múmkin
- Jaqypbek Maldybaevtyń Ispanııada soǵysqa qatysqany týraly derekter dálelin tapty ma?
- Іnisi Ábilbektiń aıtýyna qaraǵanda, Jaqypbek Maldybaev ınternatsıonaldyq boryshyn atqaryp, Halhın Gol soǵysyna da, Ispanııa soǵysyna da qatysqan.
1936 jylǵy 16 aqpandaǵy parlamenttik saılaýda jeńip shyqqan Ispanııa halyqtyq maıdanyna qarsy Germanııa men Italııa ınterventteriniń búligi búkil dúnıejúzilik sıpat alyp, ıspan soǵysyna 54 elden eriktiler barǵany málim. Stalın de ıspan halqynyń kúresi «tek qana ıspandyqtardyń jeke isi emes, ol búkil ozyq oıly adamzattyń ortaq isi» dep Hose Dıasqa jedelhat joldaǵan eken. Mine, osy soǵysqa 160-tan asa keńestik ushqyshtar eriktiler qatarynda qatysqan. 59 adam sol Ispanııa úshin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan.
Mine, mundaı búkilhalyqtyq sıpat alyp, ómir men ólimniń bettesip jatqan alasapyran zamanyndaǵy oqıǵa, oshaq basyn emes, Otanynyń namysyn oılaǵan Jaqypbek syndy azamattardy beıtarap qaldyrýy múmkin emes. Ispanııa soǵysy jaıly derekterdi alý úshin arhıvke óziń týraly onshaqty jerden anyqtama, kýálik, ótinish, ruqsat qaǵaz t.s.s sııaqty qujattar tapsyrýyń kerek eken, sondyqtan ol qujattarǵa qol jetpedi. «Jákeń sol Ispanııadan kele jatyp, Tashkent mańynda ushaq apatynan opat boldy. Jerleýge Zaısannan Omar, Stalınabadtan ıÝlııa jeńgeı ekeýimiz bardyq. Qoshtasýǵa joldastary kóp jınaldy. Orkestrmen, salıýtpen qasterlep, áskerı aerodromnyń ishinde jerledi. Basyna qysqasha ómir joly jazylǵan, temir qulpytas ornatty. Qulpytastyń ushyna toqty qosqanda aınalyp ushatyn samolettiń modeli ornatylypty», - degen edi, Jaqańnyń qolynda - Stalınabadta turyp oqý oqyǵan inisi Ábilbek.
- Tuńǵysh áskerı ushqyshtyń esimin urpaq jadynda qaldyrý úshin qandaı jumystar júrgizilip jatyr?
- Jaqańnyń esimin este qaldyrý baǵytynda Zaısan, Tarbaǵataı, Kúrshim aýdandarynda turatyn urpaqtary men birshama azamattar kóp eńbek sińirdi. Jaqańnyń týǵan aýyly - Sheńgeldidegi mektepke ushqyshtyń esimi berildi. 1997 jylǵy mamyrda Jaqańnyń 90 jyldyǵy Zaısanda toılanyp, aýdan ortalyǵyndaǵy bir kóshege Jaqypbek Maldybaevtyń esimi berilip, memorıaldyq taqta ornatyldy. Ushqyshtyń 105 jyldyǵynda Óskemende bir kóshege Jaqypbektiń esimi berildi. Sondaı-aq ushqysh aǵamyzdyń sýreti men ol jónindegi shaǵyn maqala 2004 jyly jaryq kórgen «Qazaqstan» ulttyq entsıklopedııasynyń 6-tomynda jarııalandy. 2007 jylǵy Qazaq kúntizbesiniń 15 mamyrynda «Qazaqtan shyqqan tuńǵysh áskerı ushqysh Jaqypbek Maldybaevtyń týǵanyna 100 jyl (1907-1938)» degen derekterimen qosa qysqasha ómirbaıany shyqty. Bul - avtordyń jan-jaqqa jazylǵan júzdegen haty men uzaq jyldar boıy júrgizgen izdestirý jumysynyń kóńilge medeý bolar bir sáttik qorytyndysy, ıaǵnı «99 protsenttik eńbektiń bir protsenttik qýanyshy». Biraq núkte qoıýǵa áli erte. Jákeńdi búkil Qazaqstan tanyp, onyń rýhyna bas ıip jatsa úlken bir sharýanyń basy qaıyryldy dep aıtýǵa bolar edi. Ol úshin Máskeýdegi Ortalyq jáne Bas shtab arhıvterindegi Jaqań jaıly materıaldar Respýblıka Qorǵanys mınıstrligi arqyly elge qaıtarylyp, Jaqańnyń Ispanııa sapary naqtylanyp, Tashkenttegi zıraty tabylsa, 1937 jyly dúnıege kelgen Emma esimdi qyzdaryna suraý salynsa, Harkovtegi mýzeıdegi sııaqty, Jákeń jaıly materıaldar ózimizdiń ulttyq mýzeıden oryn alsa degen arman kóp. Ushqyshqa kórnekti eskertkish ornatylyp, ortalyq qalalardaǵy bir kóshege nemese áskerı-áýe kúshteri oqý oryndaryna esimi berilip jatsa, artyq bolmas edi. Aldaǵy ýaqytta quzyrly oryndar aralasyp, Altaıdan ushqan aqıyq aǵamyz Jaqypbek Maldybaevtyń týǵan kúnin joǵaryda baıandalǵandaı óz týystary ǵana emes, el deńgeıinde atap ótilip otyrsa quba-qup bolar edi. Jaqańnyń erligi ondaı marapatqa ábden laıyq.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!