Qazaqta han men sultan qalaı saılanǵan
Qazaqta han saılaýy, keıin aǵa sultandar saılaýy, tipti bolys saılaýy da boldy. Shyńǵys han, tóre tuqymynan shyqqan ataqty bı, batyr, kóregen saıasatkerler qalaı tańdaldy? Saılaý júıesi dáýirlerde qalaı ózgerdi? Kazinform tilshisi tarıhshylar pikirin tyńdady.
Kóringen adamdy saılaý múmkin emes edi — Jaqsylyq Sábıtov
Qazaq dalasyndaǵy saılaý júıesiniń óz tarıhy bar. Taq qashanda talas týdyrdy, biraq taqty eshkim ákeden balaǵa mıras etip qaldyrmady. Bul — ádildiktiń bir belgisi. Alaıda kim kóringen han, aǵa sultan bola almady. Tek Shyńǵys han tuqymy, tóreler bılik basynda boldy.
— Han saılaýy quryltaıda bolǵan. Árıne ol kezde quryltaıǵa han áýleti ǵana qatysqan. Degenmen ony da saılaý dep aıtýǵa bolady. Bir anyǵy — bılik atadan balaǵa mura bolyp qalmaǵan, saılaý ótkizilgen. Keıde saılaý ótti degen aty ǵana bolsa, keıde taq talasy urysqa ulasqan. Máselen Altyn Orda dáýirinde, naqtylasaq 1312 jyly Toqty hannyń qazasynan soń bolǵan oqıǵany aıtýǵa bolady. Toqty han óziniń izbasary nemeresi bolý kerek dep eseptedi. Sebebi onyń balasy Elbasar bir jyl buryn kóz jumyp, ákesi nemeresi han bolady dep eseptedi. Biraq ekinshi uly Toqbuǵa taqqa talasty. Sol saılaýda Ózbek jeńip, han saılandy. Demek taqqa úmitker úshinshi kandıdat jeńip tur. Ózbek han túrli qıturqy áreketke bardy. 1312 jyly Ózbek han saılandy. Altyn orda ózgerdi, ıslam dini keldi, — deıdi medıevıst-tarıhshy Jaqsylyq Sábıtov.
Demek kóshpendilerde saılaý júıesiniń bolǵany anyq.
— Qazaqta hannyń balasy han bolady dep eshkim kepildik bere almady. Han saılandy, tek ony saılaýǵa Shyńǵys han tuqymy, tóreler qatysty. Keıin HІH ǵasyrda aǵa sultandar saılaýy ótti. Ol kezde de saılaýdyń óz «saıasaty» boldy. Munda da alǵashynda Shyńǵys han tuqymy daýys berý múmkindigin ıelendi, keıin ákimshiliktiń yqpaly boldy. Máselen Shoqan Ýálıhanov úmitker bolyp, saılaýǵa tústi. Ol qarsylasyn basyp ozyp, jeńiske jetti. Biraq ákimshilik qysym kórsetip, ol óz kandıdatýrasyn alyp tastady. Nátıjesinde qarsylasy aǵa sultan bolyp shyǵa keldi. Reseı ımperııasyna qosylǵanǵa deıin han saılaýy boldy. Han óte yqpaldy adam. Kóringen adamdy saılaýy múmkin emes edi, — dedi Jaqsylyq Sábıtov.
«Saılaýshy» retinde ár 50 tútinnen bir adam tańdap alyndy — tarıhshy
Q. Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıtetiniń dotsenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Asylbek Máden de qazaqta saılaý bolǵanyn, onyń óz erekshelikterin aıtyp berdi.
— Han saılaýy ǵun dáýiri, túrki dáýirinde anyq baıqalady. Kóshpeli dala demokratııasynyń kórinisi. Tek Eýropadaǵy, Batystaǵy sekildi bizdiń jerimizde han taǵy ákeden balaǵa mura bolmady. Tek ákeden inisine, nemere inisine ótti. Keıde aǵasynyń balasyna berildi. Ony orys zertteýshileri de, qazaq dalasynda bolǵan orys shendileri de aıtyp, jazdy. A.Tevkelevtiń eńbekterinen han saılaýy dástúri týraly bile alamyz. Han saılaýy qalaı ótken? Keńeske deıin de úmitkerdiń kim bolatyny talqylanady. Al jıynǵa shaqyrylǵanda úsh júzden ıgi jaqsylar keledi. Arnaıy oryn daıyndalyp, kıiz tóseıdi. Sol jerde han tóri bolady. Tórde ár rý, taıpa, júzdiń ıgi jaqsylary, bedeldi sultany úsh-tórt qatar otyryp, jıynnyń maqsatyn habarlaıdy. Ári qaraı qaýmalap otyrǵan ıgi jaqsylar birinen soń biri sóz alyp, úmitker týraly aıtady. Úmitker jaı adam emes. Qazaq handarynyń qaısysyn alsaq da jaı adam emes. Ol hannyń qyzmetin ǵana atqarmaıdy. Bir mezgilde ádil bı, erligimen kózge túsken batyr, dana, aqylgóı bolǵan. Aq kıizge otyrǵyzyp, tórt jaǵynan kótergen soń ol qandaı da bir sheshim qabyldaý quqyǵyna ıe boldy. Bul kúndi ataýsyz qaldyrmaı, toılaǵan, — dedi Asylbek Máden.
Handy aq kıizge otyrǵyzǵan kezde han talapaı da, sarqyt ta boldy. Han talapaı — han bolǵan adamnyń kıimin sol jerdegi ıgi jaqsyǵa taratý.
Keıin arnaıy daıyndalǵan baǵaly kıim kıgizip, arǵymaqqa mingizip, ortaǵa alyp shyǵyp tanystyrady. Sarqytqa kelgenderdi de kútip, olar malyn alyp ketken. «Han shashýda» kerisinshe, tartý jasaldy.
Han saılaýynyń bári yń-shyńsyz, birqalypty ótti degen birjaqty pikir aıtýǵa bolmaıdy. Talas-tartys, túrli is-áreketterdiń bolǵany tarıhta aıtylady.
— Qaıyp han qaıtys bolǵan soń talas bolady. Ol kezde de top-topqa bólindi, arasynda alaýyzdyq boldy. Kópshilik sheshimimen Bolat han taqqa otyrady. Oǵan Ábilqaıyr han tarapy qarsy bolady. Alaıda kópshiliktiń qoldaýymen Bolat han bılikke kelip, keıin jońǵar shapqynshylyǵy kúsheıdi. Demek han saılaýy, onyń durys tańdalýy el ishindegi turaqtylyqqa áser etedi. Noǵaı ordasynda da dál osyndaı jaǵdaı boldy. Han emes, bılikti bılerge beredi. Bılerge bergen tusta álsirep, ydyrap ketti, — dedi tarıhshy.
Han saılaýy ǵun, túrkiler, Altyn Orda dáýirinen ótip, Patsha úkimetine deıin jalǵasty. Patsha úkimeti ornaǵanda hannyń bedelin túsip, HІH ǵasyrda reforma júrdi. 1822-1824 jyldary Orynbor qyrǵyzdaryn, Sibir qyrǵyzdaryn basqartý týraly jarǵy shyqty, Orta júz ben Kishi júzde handyq bılik joıyldy.
Handyq bılik joıylǵannan keıin saılanbaly handar boldy. Bul Patsha úkimeti bekitken adamdar edi. Demek taǵaıyndaý. Sol kezde bylyq bastalyp, árkim ózin usyndy. Ásirese Ábilqaıyr han ólgen soń Kishi júzde handyq bılikke talas boldy.
Tarıhshynyń aıtýynsha, bir ólkede eki hannyń bılik qurǵan kezi de kezdesken. ıAǵnı birin halyq ózi qalasa, ekinshisin Patsha úkimeti jiberdi. HІH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynan bastap hannyń ornyna sultandar saılandy.
— Saıası arenaǵa sultandar shyqty. Kishi júzdiń ózin aǵa sultandyqtarǵa bólip, qyzmet engizdi. Biraq olar da jaı adam emes, tóre tuqymy boldy. Mindeti — kóshi-qondy retteý, orys saıasatyn júrgizý, saýda-sattyq jolynda tynyshtyqty saqtaý. Patsha úkimeti belgili bir ýaqytta sultandyq qymetti paıdalandy, keıin olardyń da bıligin tómendetti. Bul 1867-1867 jyldar edi. Keıin «Ýaqytsha ereje» engizildi, — dedi ol.
Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıtetiniń dotsenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Asylbek Máden ǵylymı jetekshisi Gúlbaný Іzbasarovamen birge «HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy jergilikti qazaq elıtasy jáne onyń transformatsııasy» (Aqtóbe óńiriniń materıaldary negizinde) taqyrybynda ǵylymı eńbek jazdy.
Onda tarıhshy zertteýshilerdiń, arhıv qujattarynyń málimetine súıengen. Ǵylymı eńbekte qazaq dalasyndaǵy bolys pen aýyl starshyndarynyń saılaýy qamtylǵan.
— «Ýaqytsha erejede» bolys basqarýshysy men aýyl starshynyn saılaý tártibi búge-shúgesine deıin aıqyndaldy. Bolys basqarýshysyn saılaý úshin saılaýda olarǵa daýys beretin ár aýyldyń ókilderi «saılaýshylar» engizildi. «Saılaýshy» retinde ár 50 tútinnen bir adam tańdap alyndy. Osy «saılaýshylardyń» bolys deńgeıinde ótken sezinde bolys basqarýshysy jáne osy laýazymǵa úmitker adam saılandy. Saılaý kezinde artyq sharǵa ıe bolǵan adam bolystyqqa, al odan kem sharǵa ıe bolǵan adam úmitkerlikke saılandy dep esepteldi. Saılaý ýezd bastyǵynyń nemese onyń kómekshisiniń qatysýymen ótti, olar saılaý barysyna aralaspaı, tek tártipti qadaǵalady. Jańa saılanǵan bolys basqarýshysy men oǵan úmitkerdi áskerı gýbernator bekitti. Árbir aýylda 10 shańyraqtan bir saılaýshy saılanyp, olardyń jıynynda aýyl starshyny men oǵan úmitker saılandy. Aýyl starshynyn saılaý bolys basqarýshysynyń qatysýymen ótedi, ol tártipti qadaǵalaıdy, onyń saılaý barysyna aralasýyna tyıym salynǵan. Saılaý nátıjesinde artyq sharǵa ıe bolǵan adam aýyl starshyndyǵyna, al odan kem sharǵa ıe bolǵan adam úmitkerlikke saılandy dep esepteldi. Aýyl starshyndary men oǵan úmitkerlerdi ýezd bastyqtary bekitti («Materıaly po ıstorıı», 1960 jyl), — dep jazylǵan ǵylymı maqalada.
Tarıhshynyń aıtýynsha, bolys basqarýshysy retinde tóre tuqymynyń da ókilderi saılaǵan. Qazaq dalasynda birneshe ret saılanǵan bolystar da boldy.
— Saılaý, saılaýdyń sheshimine toqtaý, sózge toqtaý — qazaqqa jat emes. Saılaý sheshimimen kelisip, qoldaǵan. Taǵy bir aıta jaıt. Han jalǵyz eshteńe sheshe almaıdy. Hannyń seriktesteri, úzeńgilesteri boldy. Shyǵys túrik qaǵanatynda Bilge qaǵan, Kúltegin, Tonykók úshtigi bar. Biri han, biri myqty qolbasshy, biri danagóı aqylshy, keńesshi, — dedi tarıhshy.
Eske sala keteıik, biz buǵan deıin Qazaqstanda Joshy han dáýiri týraly serıaldyń túsirilimi aıaqtalǵanyn habarlaǵan edik.
Sondaı-aq Qazaq handyǵy tusynda saýda-sattyq qalaı damyǵanyna toqtaldyq.