Qazaqstan–Túrikmenstan qatynastary: ózara senim men ortaq múddeler
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Túrikmenstan prezıdenti Astanaǵa resmı saparmen keledi. Sońǵy otyz jyldan asa ýaqyt ishinde Astana men Ashhabad saıası, ekonomıkalyq jáne kólik-logıstıkalyq salalardy qamtıtyn ózara yntymaqtastyqty turaqty damytty. Seriktestiktiń negizgi baǵyttaryn Kazinform tilshisi sarapshylarmen birge taldap shyqty.
Astana men Ashhabad yntymaqtastyǵy
Túrikmenstan – Qazaqstan úshin tek kórshi ǵana emes, týysqan el. Qos memleket táýelsizdik alǵannan bergi otyz jyldan astam ýaqyt ishinde postkeńestik dıplomatııalyq baılanystardan shyǵyp, jan-jaqty ári turaqty strategııalyq seriktestik deńgeıine kóterildi.
Búginde Astana men Ashhabad arasyndaǵy yntymaqtastyq Ortalyq Azııadaǵy eń aýqymdy kelisimdik-quqyqtyq bazaǵa súıenedi. Shamamen 70-ke jýyq qujat eki el qatynasynyń berik irgetasyn qalyptastyrady. Olardyń ishinde Dostyq týraly shart pen Strategııalyq áriptestik týraly shart erekshe mańyzǵa ıe.
Qos el BUU, EQYU, TMD, IYU halyqaralyq uıymdary aıasynda da tyǵyz úılesimde jumys istep keledi. Sońǵy eki jyldyń bederinde saıası dıalogtiń serpini kúsheıdi. Memleket basshylary bir jyl ishinde alty retten asa júzdesip, ShYU, «Ortalyq Azııa – Reseı», «Ortalyq Azııa – Germanııa» formattarynda, Kaspıı sammıtterinde jáne ekijaqty saparlar barysynda mańyzdy kelissózder júrgizdi. Ár kezdesýde energetıka, tranzıt, óńirlik qaýipsizdik sııaqty strategııalyq salalarda jańa sheshimder qabyldanyp, naqty jobalarǵa jol ashyldy.
Bıyl sáýirde Túrkistanda ótken Qasym-Jomart Toqaev pen Túrikmenstan Halk Maslahatynyń Tóraǵasy Gýrbangýly Berdymuhamedovtiń beıresmı kezdesýi taraptardyń saıası málimdemelermen shektelmeı, praktıkalyq deńgeıdegi júıeli yntymaqtastyqqa kóshýge daıyn ekenin kórsetti. Ásirese, energetıkalyq kooperatsııany tereńdetý, logıstıkalyq ınfraqurylymdy jańǵyrtý, porttar men tranzıttik toraptardy tsıfrlandyrý baǵyttary basty nazarda.
Taýar aınalymy qandaı?
Qazaqstan men Túrikmenstan arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq baılanys – ekijaqty qatynastardy nyǵaıtý men Ortalyq Azııadaǵy aımaqtyq saıasatty qalyptastyrýdaǵy mańyzdy baǵyt. Eki el úkimetaralyq ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyq komıssııasynyń otyrystaryn turaqty túrde ótkizip, naqty jobalardy pysyqtaıdy.
Mysaly, 2023 jylǵy Astanada komıssııanyń 12-shi otyrysy ótti. Onda saýda, qarjy, aýyl sharýashylyǵy, týrızm, ǵylym, bilim jáne mádenıet salalarynda yntymaqtastyqty keńeıtý joldary talqylandy. Al ótken jyly Ashhabadta ótken 13-shi otyrysta taraptar jańa jobalardy iske asyrýǵa nıetti ekenin jetkizdi.
Resmı statıstıkaǵa sáıkes, ótken jyly eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 555,7 mln AQSh dollaryn quraǵan. 2025 jylǵy alǵashqy toǵyz aıda kórsetkish 363,6 mln dollarǵa jetip, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 5,4%-ǵa ósken.
Qazaqstan eksportynyń kólemi 221,7 mln dollar, al Túrikmenstannan ımport 141,9 mln dollar boldy. Jalpy oń dınamıka baıqalsa da saýdanyń qurylymy qarqyndy arttyrýdy qajet etedi. Qazaqstan negizinen joǵary qosylǵan quny bar ónim eksporttasa, Túrikmenstannan gaz, aýyl sharýashylyǵy ónimderi men negizgi hımııalyq zattar ákelinedi. Qazaqstan eksportynda telefon apparattary, un, kúnbaǵys maıy jáne metall ónimderi basym. Túrikmenstan bolsa tabıǵı gaz, kókónis ónimderi, hımııalyq reagentter men tekstıl jetkizedi.
Saıasattanýshy, halyqaralyq kommýnıkatsııalar salasynyń sarapshysy Azamat Baıǵalıev taýar aınalymynyń ósýinde áleýetti barynsha paıdalaný qajettigin aıtady.
– Biz óńirdegi kooperatsııalyq ekonomıkalyq protsesterdiń barlyǵynda strategııalyq seriktespiz, alaıda taýar aınalymy áli de tómen. Ony eki ese kóbeıtý kerek, – deıdi saıasattanýshy.
Orta Azııadaǵy básekelestik – ınvestıtsııalyq tabystyń kilti
Logıstıkany jedeldetý, «jasyl dáliz» júıesin engizý, ınvestorlarǵa kepildik berý jáne memlekettik-jekemenshik áriptestikterdi qurý jobalary úılesken jaǵdaıda ǵana ınvestıtsııa artady. Ótken jyly eki el ınvestıtsııalardy ózara qorǵaý týraly kelisim jasaǵan. Ol quqyqtyq qorǵaýdy, ulttyq preferentsııalar rejımin, salyqtyq jeńildikterdi jáne ınvestıtsııalyq jobalar úshin jeńildetilgen vızalyq rejımdi qamtamasyz etedi.
Degenmen, keıbir shekteýler áli de bar. Sarapshylar tek quqyqtyq qorǵaýǵa ǵana emes, ashyqtyqty qamtamasyz etý, seriktestermen dıalog ornatý jáne ınvestıtsııalyq protsesti qoldaýdy júıeleý máselelerine nazar aýdarý keregin aıtady. Azamat Baıǵalıevtiń pikirinshe, Ortalyq Azııadaǵy árbir el básekege qabiletti bolý kerek.
– Túrikmenstan birlesken jobalarǵa belsendi qatysa bastady jáne álemge ashylyp otyr. Bul – pozıtıvti belgi. Ortalyq Azııadaǵy ár el neǵurlym básekege qabiletti bolsa, halyqaralyq deńgeıde nátıjelerge qol jetkizýimiz soǵurlym jyldamdaıdy, – deıdi Azamat Baıǵalıev.
Túrikmenstan Qazaqstan arqyly gaz tasymaldaýǵa nıetti
Túrikmenstanda iri tabıǵı gaz qory bar, al Qazaqstan kórshi eldi jetkizilimdi dıversıfıkatsııalaý núktesi retinde qarastyrady. Ótken jyldan bastap QazaqGaz pen Túrikmengaz tájirıbe almasý, protsesterdi standarttaý jáne gaz tasymaldaý obektilerin birlesip paıdalaný boıynsha júıeli tehnologııalyq kooperatsııa quryp keledi.
Astana men Ashhabad Túrikmenstan gazyn Qazaqstan arqyly jetkizý marshrýttaryn talqylap jatyr. Qarastyrylyp otqan baǵyttar qatarynda Qytaı, Iran jáne Ońtústik Azııaǵa jetkizý múmkindikteri bar. Energııany qaıta óńdeý, saqtaý jáne transshekaralyq basqarýdaǵy qatysýdy keńeıtý aımaqtyq jalpy energetıkalyq keńistikti qurýdyń mańyzdy tiregi bola alady. Qarjy sarapshysy Aıbar Oljaevtyń aıtýynsha, bul energetıkalyq naryqtyń transformatsııasy jaǵdaıynda asa ózekti.
– Kelissózder nátıjesinde Galkynysh ken orny boıynsha jol kartasy paıda bolýy múmkin, bul sońǵy jyldardyń eń iri energetıkalyq kelisimderiniń biri bolmaq. Ol bizge uzaqmerzimdi perspektıvada óte qajet bolady. Túrikmenstan qory úlken. Qazaqstanǵa turaqty taýarlyq gaz qajet, ony kórshiden satyp alý tıimdi. Bul bizdiń ekonomıkaǵa áser beredi jáne Túrikmenstan úshin de tartymdy bolady, – deıdi Aıbar Oljaev.
«Jasyl dáliz» saýdany jedeldetedi
Qazaqstan men Túrikmenstannyń «Soltústik – Ońtústik» transporttyq dálizindegi orny aıryqsha. Qazaqstan Ashhabad kelisimine qatysady, al ol mýltımodaldy marshrýttardy damytýdy kózdeıdi. Qazir birneshe negizgi baǵyt jumys istep tur. Mysaly, Ózen-Bereket-Etrek-Gorgan arqyly Qazaqstan men Iran porttaryn Túrikmenstan aýmaǵymen baılanystyrady. Avtokólik dálizderi júk tasymaldaýdyń jyldam ári senimdi jolyn qamtamasyz etedi. Sondaı-aq Túrikmenbashı portynda tranzıttik hab qurý ıdeıasy damyp keledi.
Degenmen, ınfraqurylymnyń tıimdiligi tek trassaǵa ǵana emes, termınaldardyń ótkizý qabileti, kedendik rásimderdiń jyldamdyǵy jáne júıeniń tsıfrlyq úılesimdiligine baılanysty. Túrikmenbashı portynda termınaldar qurý jáne olardy Qazaqstannyń teńiz platformalarymen baılanystyrý eki el shekarasynda «jasyl dálizdi» jasaýǵa múmkindik beredi. Ol tranzıttik júkterdi jedel óńdeýge, logıstıkalyq shyǵyndardy azaıtýǵa, Qazaqstannyń eksporttyq básekege qabilettiligin arttyrýǵa kómektesedi.
Sarapshy Aıbar Oljaevtyń paıymynsha, ony iske asyrý Qazaqstan júkterin Taıaý Shyǵys pen Ońtústik Azııa naryqtaryna jetkizý shyǵynyn 15-20%-ǵa azaıtýǵa múmkindik beredi.
– Bizde temirjol jáne avtokólik baılanysy damyǵan. Jańa trassalardy salýdyń qajeti joq. Mańyzdysy – shekaralyq ýchaskelerde júkterdi ótkizý jyldamdyǵyn arttyrý, ruqsattardy jeńildetý jáne tranzıt úshin «jasyl dálizderdi» engizý. Eger tolyqqandy «jasyl dáliz» qurylsa, saýda kólemi artady, – deıdi ekonomıst.
Basty máseleler – sý, ekologııa jáne tranzıt
QSZI-diń Azııa zertteýleri bóliminiń bas sarapshysy Bolat Áýelbaev qos eldiń kún tártibinde birneshe ózekti másele baryn aıtady.
– Olar ortaq sý resýrstary, ekologııalyq qaýipter jáne klımattyń ózgerýine qatysty. Eń mańyzdysy – Kaspıı teńiziniń taıazdanýy. Qazir bizge Ortalyq Azııany aımaqtandyrýǵa qatysty dıalog júrgizý qajet. Talqylaý qaýipsizdikten bastap sý jáne energetıka salasyna deıin qamtý kerek, – deıdi sarapshy.
Áýelbaevtyń pikirinshe, sýarmaly jerlerge, jańartylatyn sý kózderine ınvestıtsııa salý, topyraqty óńdeý men tazartý jobalaryn qarjylandyrý mańyzdy. Buǵan qosa ekologııalyq máselelerdi sheshý úshin birlesken ortalyq qurý, tótenshe jaǵdaılardy joıýǵa arnalǵan jalpy protokoldar ázirleý jáne ındýstrııalyq shyǵaryndylardy azaıtýǵa baǵyttalǵan transshekaralyq jobalardy qarjylandyrý qajet. Munyń barlyǵy ınvestor shyǵynyn azaıtyp, taýar aınalymyn arttyrýǵa múmkindik beredi.
Jalpy, Qazaqstan men Túrikmenstan arasyndaǵy áriptestik qazir deklaratsııalyq seriktestikten naqty jobalarǵa oıysyp otyr. Osy transformatsııa arqyly Qazaqstan Ortalyq Azııadaǵy ıntegratsııany alǵa súıreıtin elge, al Túrikmenstan jańa eýrazııalyq logıstıkalyq toraptyń senimdi býynyna aınalýy múmkin.