Qazaqstannyń jańa ekonomıkalyq modeli: sarapshylar jańa Joldaýdan ne kútedi
Jaqynda Qasym-Jomart Toqaev 1 qyrkúıekte Qazaqstan halqyna Joldaýynda jańa jkonomıkalyq modelge basa nazar aýdarylatynyn atap ótti. Ol Úkimettiń mindeti tıisti usynystar berip, osy josparlardyń oryndalýyna kepildik berý ekenin basa aıtqan edi.
«Jaqynda men Joǵary ekonomıkalyq keńestiń otyrysyn ótkizdim. Ashyǵyn aıtsam, onda otandyq ekonomısterdi synadym. Menińshe, olar jetkilikti deńgeıde jumys istep jatqan joq, kreatıvtilikten de jurdaı, bizdiń jáne jalpy memlekettiń aldynda turǵan mindetterin de durys túsinbeıdi. Halyq bizden naqty sheshimder kútedi, óıtkeni eń ózekti problemalardy sheshýdi qolǵa alýymyz kerek... Elimizdiń ekonomıkalyq damýyna zor serpin berýge baǵyttalǵan bul mańyzdy isti birge bastaýymyz kerek», – degen edi Memleket basshysy.
Prezıdenttiń sózin birqatar sarapshy qýattaı tústi. Máselen, belgili ekonomıst Maqsat Halyq qazir eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıyn tıisti deńgeıde damytýǵa múmkindik beretin naqty baǵdarlama ne memlekettik strategııa joq ekenin atap ótti. Sondyqtan da dál qazirgideı ýaqytta jańa ekonomıkalyq model qajet-aq.
«Bul jerde Prezıdenttiń synaıtyndaı jóni bar, mysaly, Qańtar oqıǵasynan keıin bizde saıası ózgerister bar, reformalar qolǵa alyndy, birneshe zańǵa ózgeris engizildi. Alaıda halyqtyń ekonomıkalyq áleýetin arttyrýǵa baılanysty eshteńe jasalyp jatpaǵanyn kórip otyrmyz. Sonda memleketimizdi aldaǵy onjyldyqta qandaı bolashaq kútip tur? Osy túsiniksiz. Sondyqtan da Memleket basshysy durys aıtyp otyr, bizge jańa ekonomıkalyq model kerek-aq. Qazaqstan ekonomıkasyn jańa baǵytqa jeteleıtin model qajet»,-dedi ol.
Taǵy bir ekonomıst Oljas Qudaıbergenov te halyqtyń ótken jylǵy Qańtar oqıǵasynan keıin jaǵdaıdyń ózgeretininen úmitti bolǵanyn, alaıda Úkimet eshqandaı reforma jasap jatpaǵanyn tilge tıek etti.
«Halyqtyń 2022 jyldyń qańtarynan keıin 30 jyl boıǵy qordalanǵan barlyq másele sheshimin tabady degen úlken úmiti bar. Alaıda jaǵdaı ózgermedi, burynǵy jartas sol jartas, Úkimetimiz aıtarlyqtaı reformalardy qolǵa alǵan joq. Ekinshiden, eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıy, azamattardyń ál-aýqaty tipten nasharlap ketti. Ásirese, ınflıatsııa fonynda. Túrli tehnogendik apattar memlekettik basqarýdy reformalaý men kadrlardy jańartýdy qosa alǵanda, túbegeıli sharalar qajet ekenin kórsetkenin túsinýi kerek»,-dep, basa aıtyp ótti.
Sondaı-aq ol tarıfter baǵasynyń únemi ósip, bızneske tıisti jaǵdaılardyń jasalmaýy da ınflıatsııanyń joǵary bolýyna ákelip soǵyp otyrǵanyn da jetkizdi.
«Jalpy ınflıatsııanyń joǵary bolýynyń eki sebebi bar. Biri – tarıfter baǵasynyń ósýi, ekinshisi – bıznes jaǵdaıynyń tómendigi. Mundaı máseleler kóp jaǵdaıda uzaqmerzimdi strategııa joq kezde, ıaǵnı kúnkóristiń qamymen ǵana júrgende týyndaıdy. Áriptes elderdiń valıýta baǵamynyń turaqsyzdyǵy áser etip otyr. Mine, osyndaı kezde ekonomıkalyq ósimniń tómen bolýy da zańdy»,-dep esepteıdi Oljas Qudaıbergenov.
«Jospar quratyndardy ǵana emes, oryndaýshylardy da ózgertý kerek»
Budan bólek belgili ekonomıst Rasýl Rysmambetov kadrdy jańartý kerek, al jańarý túbegeıli bolýy qajet dep sanaıdy.
«Bizde kóptegen jaqsy baǵdarlama bar, alaıda qazirgi másele olardyń qalaı oryndalyp jatqanynda. Óıtkeni biz Úkimetti – Premer-Mınıstrdi, Ekonomıka mınıstri men Prezıdent Ákimshiligine jıi nazar aýdaryp, solarǵa qaraımyz. Alaıda shyndyǵyna kelgende, barlyq ekonomıkalyq saıasat kvazımemlekettik mekeme, oblys ákimderi men jergilikti ákimdikterdiń qolynda. Sondyqtan kadrlyq aýys-túıister bolatyn bolsa, olar túbegeıli bolýy tıis, ıaǵnı jospar quratyndardy ǵana emes, oryndaýshylardy da tolyǵymen ózgertý kerek»,- deıdi Rasýl Rysmambetov.
Onyń aıtýynsha, eger tereńirek úńilsek, oryndaý máselesi óte tómen, sebebi mindetterdi naqty bólý men taǵaıyndaý máseleleri durys jolǵa qoıylmaǵan.
«Meniń oıymsha, bizdiń strategııany jıi ózgertýimizdiń basty sebebi – burynǵysynyń jumys istemeýi. Sońǵy kezdegi strategııalar logıkalyq jaǵynan óte jaqsy jazylǵan. Degenmen ónimdilik nól. Menińshe, shyn máninde ónimdilikti kórsetetin negizgi kórsetkishter joqtyń qasy. Sonda ony kim oryndaıdy, bul jerde máselen, aýdan basshysynyń orynbasaryna deıin buıryq berilmeıdi», - dep túsindirdi sarapshy.
Sarapshy zańdar men baǵdarlamalardyń kóbin tolyǵymen qaıta jazyp shyǵý kerek dep esepteıdi. Onyń sózinshe, iske qosylyp jatqan jobalardyń 50 paıyzynda tıisti bıznes-jospary men qarjylyq modeli joq, sóıtip 2-3 kúnge jumys oryndaryn ashady.
«Buǵan deıin baǵdarlamalar, nusqaýlar, zańdar qabyldandy, osynyń kóbi túbegeıli qaıta qaraýdy qajet etedi. Bizde eskirgen zańdar óte kóp. Biz eski zańdarymyzdy alyp, bárin óshirip, jańasyn jazýdyń ornyna nashar jáne tıimsiz zańdardy jazamyz, onyń ústine olar tıisti deńgeıde oryndalmaıdy, túrli aımaqtarda ártúrli túsindiriledi. ıAǵnı arba bir ornynda, júrmeıdi, biz kelip ony boıaımyz, kosmetıkalyq ózgerister jasaımyz. Al bizge sol arbanyi ózin aýystyrý kerek. ıAǵnı, kóptegen zańdardy ózgertý qajet», - dedi Rasýl Rysmambetov.
«Memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn azaıtý kerek»
Al taǵy bir ekonomıst maman Marat Qaıyrlenov ekonomıkalyq jańa model memlekettiń ekonomıkaǵa qatysýyn azaıtýy tıis dep sanaıdy.
«Ekonomıkalyq jańa modelde biz memlekettiń fýnktsııalaryn, rólin ózgertip, ekonomıka qurylymyndaǵy mundaı ózgeristerdi durys baǵytqa salý kerek. Máselen, jeke sektorǵa kóbirek kóńil bólýimiz qajet. 2014-2015 jyldary da osy tásildi jańǵyrtý qolǵa alyndy, alaıda ol durys nátıje bergen joq. Sondyqtan túbegeıli sharalardy, mysaly, memlekettik holdıngterdi taratyp, memlekettiń ekonomıkadaǵy shamadan tys qatysýyn azaıtý kerek. Óıtkeni qazir ekonomıka tyǵyryqqa tirelip tur. Bizde jalpy ishki ónimniń dollarlyq kólemi sońǵy 10 jyl buryn bolǵan kórsetkishke qaıta oralyp kele jatyr. Muny qalpyna keltirý jumystary júrýde, alaıda ótken onjyldyqta biraz dúnıeni joǵalttyq», - dedi ol.
Onyń pikirinshe, birinshi kezekte monopolııaǵa qarsy kúres júrgizip, jańa bıznestiń ósýine múmkindikter jasaý kerek. Áıtpese, ınflıatsııany jeńý múmkin emes, halyqtyń turmys deńgeıi de jaqsarmaq emes.
«Eger biz nazar aýdarý kerek naqty máselelerge toqtalatyn bolsaq, eń aldymen, kóptegen naryqtyń monopolııalanýyna jol bermeýimiz kerek. Bizde kóptegen naryqta is júzinde monopolııa bar, sáıkesinshe, ol jerde básekelestik joq. Shyndyǵynda, básekelestikti qalyptastyrý úshin mundaı monopolııa joıylýy tıis. Ekinshisi – kásipkerlerdiń quqyǵyn qorǵaý, reıderlikpen kúresý, zańdy saqtaý, óıtkeni bular da elimizdiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn, bıznesti damytý múmkindikterin aıqyndaıtyn óte mańyzdy tustar. Sondyqtan da osy dúnıelerge meılinshe nazar aýdarylýy tıis», - dep sanaıdy Marat Qaıyrlenov.
Sarapshynyń dereginshe, ótken jyly JІÓ-ge salynǵan ınvestıtsııa JІÓ-niń 15 paıyzynan az bolǵan. Salystyryp qarasaq, elimizde mundaı kórsetkishter Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıingi kezeńde, ıaǵnı 25 jyl buryn bolǵan (1996-1997 jyldary). «Sondyqtan bul jerde, árıne, osy suraqtardy, táýekelderdi alyp tastap, aqsha-nesıe saıasatyn ózgertý qajet», - dep basa aıtty.
Budan bólek Qoldanbaly ekonomıkany zertteý ortalyǵynyń (AERC) bas dırektory, ekonomıst Jánibek Aıǵazın bizdiń ekonomıkadaǵy problemalarymyz onyń qurylymymen jáne baǵytymen baılanysty dep esepteıdi.
«Bizde ekonomıka qurylymynyń ózi tabıǵı resýrstarǵa baǵyttalǵan. Shıkizatty eksporttap, aqsha tabamyz. Biz shıkizatty tolyqtaı óńdemeımiz, óńdeýge múmkindik beretin qýat joq, sondyqtan eksporttaý arzanyraq. Osynyń arqasynda biz azyq-túlik taýarlarynyń ishki naryǵyn azdy-kópti qamtamasyz ettik», - dep túsindiredi ekonomıst.
Ekinshi jaǵynan, onyń aıtýynsha, óndiristi qurý da ońaı sharýa emes.
«Shyndyǵynda biz ekonomıkalyq turǵydan alǵanda eki myqty ári alpaýyt memleketpen shektesemiz. Máselen, Reseımen salystyrǵanda bizdiń halyqtyń sany shamamen jeti ese, al jalpy ishki ónim boıynsha on ese az. Osyǵan sáıkes ónim birliginiń ózindik quny joǵary. Kez kelgen ınvestor óndiristi bastaǵan kezde ishki naryqtaǵy suranys pen halyqtyń tólem qabiletin basshylyqqa alady. Bul óziniń baǵasy men sońǵy qoıylatyn baǵaǵa baılanysty. Al Qytaımen, jalpy alǵanda, júz ese aıyrmashylyq bar. Osyǵan baılanysty jappaı óndirilgen ónim bizdiń elde eshqashan paıda ákelmeıdi, men B2C týraly aıtyp otyrmyn. Bizge ımporttaý arzanyraq», - dedi spıker.
Onyń aıtýynsha, búginde Qazaqstanda jan basyna shaqqandaǵy JІÓ nomınaldy túrde shamamen 5-7 jyl burynǵydaı, ıaǵnı 10 myń dollar shamasynda. Bul kórsetkishtiń sharyqtaý shegi 2013 jyly boldy – 13,8 myń dollar, biraq buǵan munaı baǵasynyń joǵary bolýy men teńgeniń joǵary baǵamy esebinen qol jetkizilgen edi. Al onyń sózinshe, munaıdan joǵary tabys tabatyn ýaqyt ótip ketti.
Sarapshylardyń kópshiligi osyǵan deıin elimizde ındýstrııalandyrýdy damytý úshin baǵdarlamalar qabyldanǵanyn, alaıda olardyń nátıjesiz bolǵanyn aıtyp otyr.
«Negizinde quraldar men memleket tarapynan qoldaý sharalary bar. alaıda eksporttalatyn taýarlar sany óte az. Bul baǵytta júıeli ári turaqty jumys júrgizý qajet. Barlyq zańdar oryndalýy tıis ári nepotızmge jol bermeý qajet. Djo Stıývelldiń áıgili bestseller kitaby ««How Asia Works» (Azııa qalaı jumys isteıdi) Japonııa, Koreıa jáne Ońtústik-Shyǵys jáne Shyǵys Azııadaǵy basqa elderdiń qalaı ındýstrııalanǵanyn jáne olardyń qandaı dúnıelerge basa mán bergenin sıpattaıdy. Olar únemi iriktep, keıbir jeke kásiporyndarǵa qoldaýdy kúsheıtti. Bizdiń sheshim qabyldaýǵa quzyretti jandar bul kitapty oqyǵan shyǵar, mundaǵy negizgi prıntsıpterdi júzege asyrýǵa bolady. Biraq barlyq reformanyń tıimdi júzege asýy úshin halyq talap qoıýy kerek, onyń ústine tek oblystyq qana emes, aýdandyq ákimderdiń de, sýdıalardyń da adaldyǵyn qadaǵalaý qajet», - dep atap kórsetedi sarapshy.
«Adamı kapıtal men salalardaǵy ónimdilikti arttyrý qajet»
Sonymen birge qazaqstandyq ekonomıst Arman Baıǵanov ta óz pikirin bólisip, jańa ekonomıkalyq modelde adamı kapıtal men ártúrli salalardaǵy ónimdilikti arttyrý kerek dep atap ótti.
«Menińshe, jańa ekonomıkalyq saıasat adamı kapıtaldy damytýdy qamtýy kerek, munda basty nazar túrli salalardaǵy ónimdilik pen eńbek tıimdiligin arttyrýǵa aýdarylýy tıis. Salalarǵa toqtalatyn bolsaq, eń aldymen ónimdilikti arttyrý, zamanaýı agrotehnologııalardy engizý jáne klasterlik tásildi damytý arqyly ekstensıvti óndiristen ıntensıvti óndiriske kóshýi tıis aýyl sharýashylyǵyn aıtar edim. Aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýmen qatar, sonyń ónimderin óńdeýdi damytý qajet. Óıtkeni bizdiń elde (tek qana emes) azyq-túlik taýarlarynyń joǵary ınflıatsııasy, kórshi elderden ımporttyń joǵary bolýy jáne negizgi ótkizý naryqtarymyzdyń shette qalýy baıqalyp otyr», - dep esepteıdi ekonomıst.
Onyń pikirinshe, basa nazar aýdarýdy qajet etetin ekinshi sala – tsıfrlandyrý.
«Ekinshi – tsıfrlandyrý, atap aıtqanda taýar-aqsha qatynastaryn tsıfrlandyrýymyz kerek. Al bul jerde tsıfrlyq teńgege kezeń-kezeńimen kóshýdi aıtyp otyrmyn. Bul salyq-bıýdjet saıasaty, kóleńkeli ekonomıka, sybaılas jemqorlyqqa qatysty kóptegen máseleni sheshýge múmkindik beredi», - dep atap ótti sarapshy.
Aıta keteıik, ótken jyly Dúnıejúzilik bank Qazaqstan ekonomıkasy 3,5%-ǵa deıin ósedi dep boljam jasaǵan edi, biraq 2023 jyldyń birinshi toqsanynda Qazaqstannyń jalpy ishki óniminiń ósimi Úkimettiń málimetinshe, 4,9%-ǵa deıin ósti. ıAǵnı Dúnıejúzilik Bakntiń boljaǵanynan da jaqsy nátıje kórsetken. Dese de sarapshylar ekonomıkanyń tyǵyryqqa tirelgenin, Qazaqstan ekonomıkasynyń qazirgi baǵytyn ózgertpese, «baıaǵy jartas – bir jartas» kúıinde qala beretinin aıtyp otyr.
