Qazaqstannyń ýran óndirisiniń bir jyldyq kóleminiń 10 paıyzy izim-ǵaıym joq bolyp ketse, ol birden anyqtalady - T.Jantıkın
qaýipti ári qundy sanalatyn osy bir «ǵasyr otynyn» óndirý boıynsha álemde aldyńǵy orynǵa shyqqany belgili. Endeshe, ýran máselesi boıynsha Qazaqstannyń ustanymy da, saýda-sattyǵy da álemniń jiti nazarynda bolady degen sóz.
Toqtala ketetin taǵy bir jaıt, Qazaqstannyń zańnamalary atom energııasyn beıbit maqsatta paıdalaný salasyndaǵy eksporttyq baqylaýdyń eń qatań talaptaryna saı keledi jáne bul álemdik qoǵamdastyq tarapynan moıyndalǵan. Degenmen de, byltyrǵy jyldyń sońyna taman «Assosiated Press» agenttiginde «Qazaqstan Iranǵa ýran rýdasynyń iri kólemin jetkizýge nıetti» degen aqparat jarııalanyp, bul máselege qatysty alypqashpa áńgimeler de az aıtylmaǵan edi. Naqtyraq aıtqanda, birqatar sheteldik BAQ belgisiz aqparat kózderine silteme jasap: «Iran Islam Respýblıkasy Qazaqstannan 450 mıllıon AQSh dollary somasyna 1350 tonna kóleminde ýran rýdasyn satyp alýǵa nıetti jáne eki el arasyndaǵy kelisimshart aıaqtalý ústinde», - degen aqparat taratqan bolatyn. Bul aqparatty keıin Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi men jáne Energetıka mınıstrligi resmı túrde teriske shyǵaryp, málimdeme jasady.
Al QR Energetıka jáne mıneraldyq resýrstar mınıstrligi Atom energetıkasy komıtetiniń tóraǵasy Tımýr Jantıkınniń aıtýynsha, «Assosiated Press» agenttiginiń: «Qazaqstan Iranǵa ýran rýdasyn satady-mys» - degen aqparaty shyndyqqa esh janaspaıdy. Óıtkeni ýran óniminiń mundaı kólemine jáne mundaı somasyna Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik organdarynyń nazarynan tys kelisimsharttardy jasaýǵa jáne kelissózderdi júrgizýge múmkin emes. Qazaqstan ıAdrolyq jetkizýshiler tobynyń múshesi bolyp tabylatyndyqtan, bizdiń zańnama atom energııasyn qoldaný salasyndaǵy eksporttyq baqylaýdyń eń qatań talaptaryna saı keledi jáne ol álemdik qoǵamdastyqpen moıyndalǵan. ıAǵnı, ıadrolyq eksportqa júrgiziletin memlekettik qadaǵalaýymyz ónerkásibi damyǵan elderdiń talaptaryna tolyǵymen sáıkes keledi. Qazaqstannyń atalmysh topqa qabyldanǵany da sonyń aıǵaq dáleli. Óıtkeni olar bizdiń zańnamamyzdy, quqyqtyq quraldarymyz ben ınfraqurylymymyzdy jete tekserdi», - deıdi T.Jantıkın.
Sondaı-aq, Qazaqstan Atom energııasy boıynsha halyqaralyq agenttiktiń (MAGATE) múshesi bolyp tabylady. Ekinshiden, Qazaqstanda ıadrolyq qyzmettiń beıbit baǵytta qoldanylýyna MAGATE-niń bergen (ıAdrolyq qarýdy taratpaý jónindegi kelisimge sáıkes) kepildigin qoldaný týraly kelisim bar. Osy kelisimge qosa, sondaı-aq Qazaqstan men MAGATE arasynda qosymsha protokol jasaldy. «ıAǵnı, biz atalmysh halyqaralyq quqyqtyq qujattardyń múshesi bolyp tabylamyz. Olardyń erejelerin oryndaý úshin Energetıka mınıstrligi ıadrolyq máselelerge qatysty eldegi barlyq derekterdi esepke alyp, atalmysh uıymdarǵa usynady. Kez-kelgen eksporttyq-ımporttyq operatsııalar týraly biz MAGATE-ni aldyn ala eskertemiz jáne ol málimetter halyqaralyq deńgeıde tirkeýge alynady. Bul - ıadrolyq derekterge qatysty, al ýran kontsentraty - qaǵaz júzindi ıadrolyq derekterge jatpaıdy. Biraq Qazaqstan olar boıynsha da esepterdi óz erkimen usynýda. Bul ashyq aqparattar. Sondyqtan Qazaqstannyń ýran óndirisiniń bir jyldyq kóleminiń 10 paıyzy izim-ǵaıym joq bolyp ketse, ol birden anyqtalady», - deıdi.
Sonymen birge, Qazaqstan Respýblıkasynyń eksporttyq baqylaý týraly zańnamasyna sáıkes, elde atom energetıkasy salasy men onyń eksportyn qadaǵalaýshy quzyrly memlekettik organdardan bólek, eksportpen aınalysatyn árbir kompanııada óziniń eksporttyq baqylaý júıesi bolýy tıis. Mysalǵa, «Qazatomónerkásip» pen onyń enshiles kompanııalarynda osyndaı júıe jumys isteıdi. Bul - eksporttyq operatsııalardy oryndaý úshin lıtsenzııa alýdyń birden-bir sharty. Sondyqtan Ulttyq kompanııalar men basqa da ýran óndirýshi kompanııalar óz betterimen qandaı da bir kelissózderdi júrgize almaıtyndyǵy túsinikti.
Komıtet tóraǵasynyń sózine qaraǵanda, negizinen, memlekettiń jekemenshik kishigirim kompanııalardyń kelissózderine aralasýyna esh quqyǵy joq. Al másele eksportqa kelgende, kelisimsharttyń jasalý múmkindigi quzyrly organdarǵa aldyn ala eskertilýi tıis. «Kompanııalarda jumys isteıtin eksporttyq baqylaý júıesi Qazaqstannyń zańnamalarymen jete tanys adamdardan quralady. Sondyqtan olar eksportqa qatysty máseleler jaıynda birinshi kezekte memlekettik organdy habardar etý qajettigin biledi. Kelisimshart memlekettiń nazarynan tys jasalǵan kúnniń ózinde, kompanııa eksportqa lıtsenzııa alý úshin báribir memlekettik organǵa, naqtyraq aıtqanda, Indýstrııa jáne saýda mınıstrligine júginedi», - dep atap ótti Jantıkın.
Óz kezeginde Indýstrııa jáne saýda mınıstrligi qujatty salalar boıynsha kelisýge jiberedi. Onyń ishinde baqylaý tizimine engen - ıadrolyq eksportqa qatysty máseleler Energetıka jáne mıneraldyq resýrstar mınıstrligine kelip túsedi. Energetıka mınıstrligi ol qujatty búge-shigesine deıin taldaýdan ótkizedi. Aldymen, jalpy kompanııa týraly qujattar kóteriledi, onyń eksporttyq qyzmetpen aınalysýǵa ruqsatynyń bar-joǵy anyqtalady. Odan keıin kelisimshartqa kóship, ol qaı elge eksporttalatyny jáne onyń sońǵy jetkizilý núktesi tekseriledi. Indýstrııa mınıstrligi taldaý nátıjelerin alǵannan keıin taýar jiberiletin elden rastaý sertıfıkatyn surattyrady. Jetkizilim rastalǵannan keıin ǵana baryp, tıisti sheshim qabyldanady jáne eksporttaýshy kompanııaǵa ýrandy shekaradan syrtqa shyǵarýǵa lıtsenzııa beriledi.
Al kompanııa eksporttyq jetkizilim týraly quzyrly organdardy málim etpeı, taýardy lıtsenzııasyz shyǵarmaq bolǵan kúnniń ózinde, olarǵa kedendik baqylaýdan aınalyp ótýge esh múmkindik joq jáne mundaı áreketter zańmen qatań qýdalanady. «1300 tonna ýrandy shekaradan zańsyz alyp ótý múldem múmkin emes. Bul úshin birneshe sostav vagon qajet. Onyń ústine, taýardy aldymen bir jerge jınap alý qajet qoı. Al ýrannyń mundaı kóp kólemin kópshiliktiń nazarynan tys qordalaý múmkin emes», - dep qadap aıtty ol.
Onyń aıtýynsha, 2009 jyly qazaqstandyq kompanııalar ýrannyń 13 myńnan astam tonnasyn óndirgen (2008 jylmen salystyrǵanda ósim 63 paıyzdy qurady). Sóıtip, álemde ýran óndirisi boıynsha birinshi orynǵa shyqty. Al ústimizdegi jyly óndiris qýatyn jylyna 18 myń tonnaǵa arttyrý kózdelýde. Aıta keteıik, búginde Qazaqstanda 21 kenish jumys isteıdi. Tabıǵı ýrannyń óndirisi ekologııalyq qaýipsiz jáne ekonomıkaǵa tıimdi - jerasty siltileý jolymen óndiriledi.
T.Jantıkınniń pikirinshe, Qazaqstannyń Iranǵa ýran rýdasyn saýdalaý jónindegi qaýesetti arańdatýshylyq maqsatta memleket atynan jeke kompanııalar da taratýy múmkin. «Óz tarapynan MAGATE buǵan esh qatysy joq ekendigin málimdedi jáne «Assosiated Press» agenttiginiń qııaldan shyǵarǵan aqparatyna bola, bas qatyrýdy jón sanamady. Qazaqstan bolsa, taratylǵan aqparat eldiń bedeline nuqsan keltirerlikteı bolǵanymen, osyndaı ustanymdy ustamaq. Elde «sary basylymdar» az ba, qaısybirimen sottasyp jatamyz jáne de bul daý-damaı Qazaqstannan buryn, atalmysh Agenttiktiń óziniń bedeline keri áserin tıgizdi. «Assosiated Press»-ke endi rastalmaǵan aqparattardy taratýshy - senimsiz aqparat kózi retinde qaraıtyn boldy», - deıdi ol.
«Osy rette bir mysal keltire keteıin, qatelespesem, osydan jeti-segiz jyl buryn «Karavan» gazeti, keıin «KTK» telearnasy: «Qazaqstan Iranǵa joǵary baıytylǵan ýrandy jetkizýge nıetti jáne Qazaqstan óz aýmaǵyna MAGATE-niń ókilderin kirgizbeı jatyr»,- degen qaýesetter taratty. Al «Reıter» agenttigi aqparatty birden kóshirip alyp, bútin álemge jarııa etti. Sol kezde de atalmysh buqaralyq aqparat quraldaryn sotqa berý usynyldy. Eger biz oıdan shyǵarylyp taratylǵan árbir jalǵan aqparatqa áreket etip, sottasatyn bolsaq, memlekettiń odan basqa jumysy qalmaıdy», - dedi.
