Qazaqstannyń tarıhı dástúrlerin Eýroodaqtyń zańnamalaryndaǵy jaqsy tájirıbemen ushtastyrý qajet - Cheh Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy Elshisi
Sapar barysynda eki el arasyndaғy ekijaқty jәne kөpjaқty қatynastardy odan әri damytýdyң maңyzdy қyrlary, syrtқy saıasat vedomstvolary arasyndaғy syndarly өzara is-қımyldy tүzý joldary talқylandy, sondaı-aқ halyқaralyқ jәne aımaқtyқ қaýipsizdiktiң өzekti mәseleleri boıynsha ұstanymdary tarazylandy. Bizdiң elderimiz arasyndaғy ekijaқty yntymaқtastyқ, Қazaқstanda bolyp jatқan ekonomıkalyқ oқıғalar jөninde ҚazAқparat tilshisine bergen sұhbatynda Cheh Respýblıkasynyң Қazaқstandaғy Tөtenshe jәne Өkiletti elshisi Bedrjıh Kopetskı өz oılarymen bөlisti.
- Elshi myrza, Siz Қazaқstannyң Syrtқy ister mınıstri M.Tәjınniң Chehııaғa saparynyң nәtıjelerin қalaı baғalaısyz?
- Қazaқstan SІM basshysy Marat Tәjınniң Chehııaғa saparyn sөzsiz oң baғalaýғa bolady. Bұl sapar eң aldymen bizdiң elderimizdiң arasyndaғy saıası dıalogtyң damýyna eleýli үles қosty. Ұdaıy yntymaқtastyқty jәne dıalogty, konsýltatsııalardy damytý týraly birlesken kelisimge қol қoıyldy. Әrıne, M.Tәjın myrzanyң sapary Eýroodaққa Cheh tөraғalyғy kezinde, sondaı-aқ Қazaқstan kelesi jyly EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etýge әzirlenip jatқan tұsta өtkeni erekshe maңyzy boldy.
- Eki el SІM basshylarynyң kezdesýinde aýғan mәselesi talқylandy. Siz Қazaқstannyң Aýғanstandy қalpyna keltirýdegi kүsh-jigerin қalaı baғalaısyz?
- Kezdesýde sondaı-aқ ekonomıkalyқ yntymaқtastyқ mәseleleri talқylandy, onyң әleýeti zor ekeni sөzsiz. Jәne de mınıstrler dıalogynda halyқaralyқ jaғdaıdyң aғymdaғy eleýli basym baғyttary қozғaldy. Sonyң ishinde Aýғanstanғa қatysty mәsele de bar. Chehııa ISAF-қa belsene қatysyp otyrғany, Aýғanstannyң aýdandarynyң birin (Provincial Reconstruction Team) jaңartý үderisine derbes jaýap beretini sizge belgili. Sondaı-aқ kөp ýaқyt boıy azamat soғysy, basyp alý jәne ıslam fýndamentalızmi қajytқan osy eldegi jaғdaıdy jaқsartýғa Қazaқstan өz үlesin қosý үshin zor kүsh-jiger jұmsap otyrғanyn jaқsy bilemiz. Bizdiң bәrimiz de bұl keshendi mәsele ekenin tүsinemiz. Қazaқstanda өzindik noý-haý bar, өıtkeni ol Aýғanstanғa taıaý ornalasқan. Onyң pikiri men үlesi өte joғary baғalaýda.
- Sizdiң pikiriңizshe, Қazaқstan Eýroodaқpen, sonyң ishinde Cheh Respýblıkasymen қandaı өzekti baғyttar boıynsha yntymaқtasa alar edi?
- Men onyң tұtastaı birқatar baғyttary bar dep aıtar edim. Bұl sondaı-aқ Eýroodaқtyң Ortalyқ Azııaғa қatysty құjatynda jәne қazaқstandyқ «Eýropaғa jol» strategııalyқ baғdarlamasynda naқty kөrinis tapқan. Osy eki құjatta da barlyқ saladaғy yntymaқtastyқtyң kөptegen baғyttary bar. Eýroodaқtyң barlyқ elderi Қazaқstan Eýroodaқpen yntymaқtastyқty keңeıtý mәselesinde strategııalyқ ұstanym tұrғysynan keldi dep baғalap otyr. Bұl eki құjatty Қazaқstannyң Eýroodaқpen қatynastary aýқymynda da, tұtastaı alғanda belgili bir elderge қatysty da naқty paıdalaný қajet. Onyң saıası dıalogқa, respýblıkada demokratııany nyғaıtýғa, zaңnamalyқ үderisti, ekonomıkany damytýғa da қatysy bar. Eger biz osy strategııalyқ baғdarlamany dұrys tүsinetin bolsaқ, Қazaқstan da osy tұrғydan kelip, soғan ұmtylyp otyr. Sizdiң Prezıdentten bastap kөptegen saıasatkerleriңiz oryndy aıtyp jүrgendeı, Қazaқstannyң tarıhı dәstүrlerin, eң aldymen zaңnamalyқ mәselelerde, Eýroodaқtyң jaқsy үrdisterimen nemese tәjirıbesimen ұshtastyrý қajet.
- Bizdiң ekijaқty қatynastarymyzdyң bөlek tarmaғy - energetıka salasy. Naқty jobalar boıynsha nәtıjeler bar ma?
- Bizde ekonomıkalyқ yntymaқtastyқ boıynsha үkimetaralyқ komıssııa jұmys isteıdi, onda energetıka mәselelerimen aınalysatyn jұmys toby bar. Osy top aýқymynda birneshe naқty sala boıynsha yқtımal yntymaқtastyқ, tәjirıbe almasý kөzdelgen. Jұmys tobynyң kelesi otyrysynda biz alғashқy naқty nәtıjelerge қol jetkizemiz dep oılaımyn.
- Gýmanıtarlyқ-mәdenı yntymaқtastyқty da esten shyғarýғa bolmaıdy. Bүgingi taңda osy saladaғy ekijaқty қatynastardyң қandaı da bir jobalary bar ma?
- Mәdenı salaғa қatysty aıtar bolsaқ, bұl mәsele keshendi jәne san-salaly. Biz, Қazaқstandaғy elshilik te өzimizdiң өner adamdaryn sizdiң respýblıkaғa tartýғa tyrysýdamyz. Ashyғyn aıtsaқ, әlemniң barlyқ elderindegideı, bir tүıtkil bar, ol - қarjy jaғdaıy. Biz aғymdaғy jylғy mamyrdyң 8-11-i kүnderi Astanada Cheh mәdenıeti kүnderin өtkizýdi josparlap otyrmyz. Osy shara aıasynda қazirgi zaman өneri kөrmesi, folklorlyқ toptyң kontserti bolady, eң bastysy, cheh jәne polıak fılmderiniң shaғyn festıvali өtedi. Bұl eң jaқyn kөrshi elderdiң birlesken sharasy, өıtkeni cheh jәne polıak kınosy ejelden tamyrlas. Olardyң belgili өz mektepteri bar jәne baıyrғy dәstүrli қatynastary ornyққan. Ekinshi jaғynan, yntymaқtastyқtyң eң maңyzdy salasy - bilim berý. Bүginde Chehııada prezıdenttik «Bolashaқ» baғdarlamasy boıynsha birneshe ondaғan stýdentter bilim alyp jatyr. Sondaı-aқ ҚR-nyң 800-den astam azamaty өz betimen bizdiң respýblıkamyzda oқyp jүr. Men elshi retinde mұny zor maқtan etemin, өıtkeni bұl yntymaқtastyқ kelesheginiң әleýeti zor ekenin baıқatady. Bizdiң joғary oқý oryndarymyz arasyndaғy yntymaқtastyқtyң barlyқ әleýeti osy kezge deıin sarқa paıdalanylyp otyrғan joқ. Bұl oraıda da birlesip ne isteýge bolatyny jөninde oılanýymyz қajet.
- Қazaқstan basshylyғynyң әlemdik қarjy daғdarysy saldarymen kүresýdegi қolғa alyp otyrғan sharalaryn қalaı baғalaısyz?
- Shynymdy aıtsam, men ekonomıst emespin, degenmen dıplomat retinde elde bolyp jatқan oқıғalardyң bәrin jiti қarap otyrýғa tıispin. Eger қatelespesem, kөptegen kөrnekti ekonomıkalyқ bedeldi tұlғalar Қazaқstannyң bұl oraıdaғy is-қımylyn joғary baғalap otyr. Eң aldymen, daғdarysқa қarsy sharalardyң der kezinde қolғa alynғanyn aıtar edim. Shyny kerek, Қazaқstan alғashқylardyң biri bolyp daғdaryspen kүrestiң naқty baғdarlamasyn jasaý қajet dep ұıғardy. Bұdan basқa, sizdiң Prezıdentiңiz Nұrsұltan Nazarbaevtyң Joldaýyndaғy eң maңyzdysy - onyң eldiң daғdarystan keıingi damýyna baғyttalýy. Nұrsұltan Nazarbaevtyң jaңa әlemdik valıýta engizý týraly bastamasyna қatysty aıtarym, mұnda tereң fılosofııalyқ salmaқty oılar jatyr. Қarapaıym adam retinde aıtsam, bұl әrıne kүrdeli mәsele. Problema kөptegen mәseleni қamtıdy, sizdiң Prezıdent ұsynғan fılosofııa onyң қanshalyқty tereң ekenin ashyp kөrsetti. Bұl mәsele kөptegen pikirtalastarғa өzek bolary sөzsiz, өıtkeni ol - өte eleýli mәsele.
- Jaһandyқ ekonomıkalyқ daғdarys jaғdaıynda bizdiң elderimiz arasyndaғy taýar aınalymy tөmendeýi mүmkin. Bұl jaғdaıda Қazaқstan men Chehııa үkimetteri қandaı sharalardy қolғa alýy tıis dep sanaısyz?
- Eң aldymen, 30-ynshy jyldardaғy daғdarys tәjirıbesine sүıene otyryp, barlyқ elder eң basty қaýip protektsıonızm ekenin tүsindi. Bұl - bir. Әrıne, bizdiң elderimizdiң қatynastaryna қatysty aıtar bolsaқ, kөp nәrse kәsipkerlerimizdiң mүmkindikterdi қalaı belsendi paıdalanýyna baılanysty. Bұl tұrғyda bizdiң elderimiz bızneske kөmektesýi, olarғa қolaıly jaғdaı týғyzýy tıis. Mұnda da otyrysy aғymdaғy jylғy қyrkүıek aıynyң soңyna қaraı josparlanyp otyrғan үkimetaralyқ komıssııanyң rөlin taғy da atap kөrseter edim. Osy sharaғa oraı biz қazaқstandyқ jәne cheh kәsipkerleriniң қatysýymen bıznes-forým өtkizýdi kөzdep otyrmyz, olardyң problemalaryn ekshep bilýimiz jәne қalaı kөmektese alatynymyzdy saralaýymyz қajet.
- Chehııany bөlek alyp қaraıtyn bolsaқ, elde ekonomıkany tұraқtandyrý jөninde ne istelip jatyr?
- Қazaқstandaғy bұқaralyқ aқparat құraldarynyң biri өz materıaldarynda Chehııany ekonomıkalyқ daғdarys eleýli beleң alғan Prıbaltıkamen jәne Majarstanmen қatar қoıyp, bir «қorjynғa» salyp jibergen. Bizde eshқandaı қarjy daғdarysy joқ dep aıtқym keledi. Bizde birde-bir bank mınýske tүsken joқ. Memleket bank jүıesine birde-bir tıyn salғan joқ. Өıtkeni, bizdiң baқytymyzғa қaraı, bankterimiz konservatıvtik ұstanymda bolatyn, sondyқtan da olar әrқashan da aıaғyn aңdap basady. Al daғdarys әserin tıgizbedi desek, mұnymyz dұrys bolmas edi. Өıtkeni cheh ekonomıkasy өte ashyқ jәne eksportқa baғyttalғan. Bizdiң eksportymyzdyң үshten biri Germanııaғa jөneltiledi. Bұl, ıaғnı Germanııada jalpy ishki өnim tөmendese, ol Chehııaғa da әserin tıgizbeýi mүmkin emes degen sөz. Chehııada Үkimet janynda ekonomıka mamandarynyң toby құrylғan, bұlar Mııstrler kabınetiniң keңesshileri ispetti. Қazir salyқtardy azaıtý jәne basқa da tұrғyda kәsipkerlerdiң jaғdaıyn jeңildetý sharalary қarastyrylyp jatyr. Bүginde kөptegen үkimetter jaңa avtomobılder satyp alýdy yntalandyryp jatқany jaıly kөp aıtylyp jүr. Biz әzirge mұny engize қoıғan joқpyz, biraқ ta bizdiң avtomobıl kontsernderimiz үshin bұl paıdaly bolar edi, өıtkeni bizdiң mashınalarymyzғa sұranys үlken. Bұl ekinshi jaғynan Өskemendegi zaýyttyң әleýetin de kөrsetip otyr. Onyң әleýeti әli de mol dep aıtar edim.
- Sizdiң kөzқarasyңyzsha, Қazaқstan 2010 jyly EҚYҰ-ғa tөraғalyғy kezinde қandaı baғyttarda belsendi jұmys jasaýy tıis dep oılaısyz?
- Әrıne, Қazaқstan EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etken kezde өte maңyzdy elge aınalady, өıtkeni, aғymdaғy jәne maңyzdy problemalardy sheshýdiң naғyz ortasynda bolady. Eң maңyzdysy, Қazaқstannyң қaýipsizdik, senim sharalaryn jasaý, dıalog, demokratııany nyғaıtý jәne adam құқyқtaryn қorғaý mәseleleri boıynsha beregeı үlken Ұıymғa tөraғa bolýy. Әrıne әrbir ұıymda kөptegen mәseleler boıynsha әrtүrli pikirleri bolady. Bұl әrıne, kүrdeli rөl, alaıda men Қazaқstan tabysқa jetýde eң bastysy ony әdiletti araaғaıyn («fair broker») retinde қabyldaýy үshin kүsh salýy tıis dep sanaımyn.
-Sұhbatyңyz үshin rahmet!