Qazaqstannyń NATO jáne EAÁK qatysýy qaýipsizdikti ujymdyq qamtamasyz etýge kepildik beredi - sarapshy pikiri
- EAӘK - Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesi bұrynғy SAYK (Soltүstik Atlantıkalyқ yntymaқtastyқ keңesi) ornyn basқanyna kөp ýaқyt bolғan joқ. Forýmnyң atyn өzgertýdiң өzi NATO қyzmetiniң eýropalyқ, dәlirek aıtқanda eýroazııalyқ vektorғa қaraı oıysқandyғyn kөrsetedi.
NATO-nyң Oңtүstik Kavkaz jәne Ortalyқ Azııany өziniң strategııalyқ basym baғyttaryna қosý týraly sheshimimen baılanysty Forým maқsatyn - Eýrazııadaғy halyқaralyқ jәne aımaқtyқ қaýipsizdikti қamtamasyz etýdiң өzekti mәseleleri boıynsha ұjymdyқ pikirtalastar өtkizýge қaraı bұrdy. EAӘK forýmy keң kөlemde өtkizilýde. Bylaısha aıtқanda, NATO-ғa mүshe memleketter Beıbitshilik үshin seriktestik baғdarlamasy boıynsha seriktestermen birge, al olardyң sany - 20, қatarynda Қazaқstan jәne aımaқtyң basқa da elderi bar, kүn tәrtibine shyғarylғan mәselelerdi talқylaıdy.
Eýrazııanyң tөsinde ornalasқan Astana 50-den astam elden keletin қatysýshylar үshin tұңғysh ret pikir alysý alaңyna aınalғaly otyr. Elbasy N. Nazarbaevtyң Forýmdy osynda өtkizý týraly bastamasy NATO қyzmetiniң eýrazııalyқ baғytқa degen senimine kөpir bolý nıetinen týyndasa kerek.
Tәjirıbe EAӘK forým retindegi қyzmetin, өziniң maңyzdylyғyna қaramastan, naқty saıası jәne әskerı-saıası sheshimderdi NATO memleketterimen jәne olardyң seriktesterimen birlese otyryp қabyldaғysy jәne jүzege asyrý nıetiniң joқtyғyn kөrsetedi. EAӘK forýmy, eң aldymen, NATO mүshelerimen jәne Beıbitshilik үshin seriktestik baғdarlamasyna қatysýshylarmen aradaғy pikir alysý jөnindegi kөpjaқty keңesshi ınstıtýt retinde қyzmet atқarady. Sonymen birge, қatysýshylar arasynda jeke ekijaқty beıresmı konsýltatsııalar өtkizýdi kөzdeıdi. Astanada sondaı-aқ sarapshylyқ pikirler de ortaғa salynady ғoı dep oılaımyn jәne olardyң BAҚ-ta keңinen kөrinis tapқany oryndy.
- Osy sharada қandaı mәseleler talқylanady dep josparlanýda?
- Forýmnyң «Seriktestik arқyly қaýipsizdik» degen taқyrypta өtetindigi aıtylғan. NATO-nyң Oңtүstik Kavkaz jәne Ortalyқ Azııa baғytyna қaraı maқsatty mindetteri men strategııalyқ baғyt-baғdaryna oraı Forým mindetine saıası jәne ekonomıkalyқ saladan bastap, әskerı salaғa deıingi aıtylғan aımaқtardaғy қaýipsizdikti қamtamasyz etýdi talқylaý, is jүzinde soңғy on jyldyқta dәstүrge aınalғan Aýғanstan mәselesi jәne eki aımaқ үshin de birshama tұrғydan jaңalyқ bolyp tabylatyn energetıkalyқ қaýipsizdik mәselesi kiredi.
Kavkazdaғy janjaldy ahýaldy talқylaý қandaı baғytta jүretindigi, saıasatkerler men sarapshylar energııa resýrstary problemasyn, әskerı janjaldardy taratpaý jәne aldyn alýdy energetıkalyқ қaýipsizdikti қamtamasyz etý problemasymen қalaısha baılanystyratyndyғy nazar aýdarýғa tұrady.
Қazaқstandyқ tarap «araғaıyn» bolyp, al EAӘK forýmy teketires jaғdaıynda tұrғan Grýzııa men Reseı arasyndaғy saıası dıalog pen kelissөzderge jan bitire alar ma eken? Bir kezderi, 2002 jyly Almatydaғy AӨІSShK sammıtinde bizdiң Prezıdenttiң osylaı isteý қolynan kelgen edi. Sol kezde bir-birine alakөz bolyp otyrғan Izraıl men Palestına, Үndistan men Pәkistan өkilderi dөңgelek үstel basynda bas қosty. Al bұl elderde ahýal aıtarlyқtaı shıelenisken bolatyn. Sheshim қabyldanbaғanymen, dıalogқa bastapқy jol salyndy.
Sondaı-aқ өzbek jaғyn da tyңdaғan қyzyқty bolar edi. Al olardyң soңғy onjyldyқtaғy NATO-men jәne jetekshi Batys elderimen қarym-қatynasy ornyқty bolyp otyrғan joқ. Өzbekstannyң is-қımyly Aýғanstandaғy әskerı-saıası jaғdaılardyң damý tұrғysynan talқylanýy mүmkin. Shamasy, Alıanstyң Aýғanstandaғy bitimgershilik operatsııalaryna tikeleı қatysýy mәselesi boıynsha Қazaқstannyң ұstanymy da aıқyndalýy mүmkin.
Forýmғa әrtүrli halyқaralyқ ұıymdardyң өkilderi қatysady dep kүtilýde. Taıaýda Ekaterınborda - bұl jer de Eýrazııanyң geografııalyқ ortalyғy bolyp tabylady - ShYҰ sammıti aıaқtaldy. Osy ұıymғa қatysýshy is jүzinde barlyқ memleketter (Қytaıdan basқalary) NATO-nyң, onyң үstine ҰҚShҰ seriktesteri bolyp tabylady. Osy atalғan үsh ұıym da sol nemese basқa da tұrғyda әskerı-saıası қaýipsizdikti қamtamasyz etýdi өzderiniң maқsaty dep biledi. Jaһandaný қaýpiniң shapshaң damýy jaғdaıynda barlyқ mүddeli taraptar arasynda keң dıalog pen yntymaқtastyқty damytý үshin қandaı alaң jәne қandaı format barynsha қolaıly bolyp tabylatyndyғy kөptegen sarapshylar үshin basy ashyқ mәsele bolyp қala beredi. NATO, ҰҚShҰ jәne ShYҰ arasyndaғy aıқyndamalar bir-birimen jaқyndasa ma, әlde ұıymnyң әrқaısysy ғalamı jәne aımaқtyқ yғyttarda өzderiniң jeke baғyttaryn ұstana ma?
- EAӘK қaýipsizdik forýmy postkeңestik keңistikte jәne tұtastaı alғanda Azııa құrlyғynda tұңғysh ret өtkizilip otyr jәne 2009 jyly bizdiң elimizdiң aýmaғynda өtkizilgen asa iri is-sharalardyң biri bolady. Al bұl Қazaқstan үshin қanshalyқty maңyzdy?
- Iә, forým azııalyқ құrlyқta tұңғysh ret өtkizilip otyr. Degenmen, joғary deңgeıli kezdesýler bұғan deıin de bolғan. Aıtalyқ, 2000 jyly Astanada ҚR Prezıdenti N. Nazarbaev sol kezdegi NATO-nyң Bas hatshysy Dj. Robertsonmen kezdesken. Eger bұdan da әrige kөz salsaқ, 1990 jyldardyң basynda Almatyғa ortalyқazııalyқ aımaқpen jan-jaқty tanysқan Batystyң joғary laýazymdy tұlғalarynyң biri NATO basshysy Manfred Verner kelgen bolatyn. Onyң belsendiligi arқasynda Қazaқstan NATO-men kөptegen sharalardyң jәne kelisimderdiң қatysýshysy, Beıbitshilik үshin seriktestik baғdarlamasynyң әriptesi boldy. M. Verner bizdiң joғarғy oқý ornymyzda bolғan NATO-nyң alғashқy joғary laýazymdy өkili ekendigin bireý bilip, bireý bilmes. Bizde ol postbıpolıarlyқ әlemdegi қaýipsizdik týraly dәris oқyғan bolatyn. Bұdan birshama keıin, 2003 jyldyң kөkteminde NATO Bas hatshysynyң kөpshilik dıplomatııasy jөnindegi kөmekshisi J. Fýrne Eýrazııa medıa-forýmyna қatysýy kezinde Әl-Farabı atyndaғy ҚazҰÝ-da bolғan.
Tұtastaı alғanda, Қazaқstan үshin Forýmnyң maңyzy týraly aıtқanda yntymaқtastyқ, dәlireginde, NATO-nyң әrtүrli құrylymdarymen tyғyz baılanys Қazaқstannyң әlemdik saıası үderiske jaқyndaı tүsýi tұrғysynan paıdaly bolyp tabylady. Seriktes el retinde bizdiң elimizdiң NATO-nyң әskerı operatsııalaryna қatysýy mindetti emes dep esepteımin. Degenmen, bitimgershilik, postdaғdarystyқ үderisterde biliktilik pen tәjirıbe alý үshin bұl maңyzdy jәne paıdaly. Өkinishke oraı, әlemde tұraқtylyқ joқ jәne қoғam үshin қaýipti daғdarysқa nemese tabıғat apattarynyң bolmaýyna eshkim de kepildik bere almaıdy.
Eger alda, Astanada өtetin is-sharanyң maңyzy týraly aıtsaқ, onda қazirdiң өzinde el tarıhyna engen қol jetken nәtıjeler týraly aıtpaı ketýge bolmaıdy. 1992 jyldan NATO-men yқpaldasa otyryp ҚR Үkimeti қaýipsizdiktiң қosymsha kepildikterine қol jetkizdi. Bұrynғy Keңes Odaғynyң jaңadan paıda bolғan memleketteri tarapynan, al olardyң aýmaқtarynda strategııalyқ қarý-jaraқtar ornalasқan bolatyn, AҚSh jәne olardyң alıans odaқtastary, eң aldymen ıadrolyқ derjavalar ıadrolyқ қaýip tәýekelin barynsha bәseңdetýge mүddeli boldy. Mұny bizdiң basshylyғymyz da tүsindi jәne birshama ýaқyt өtken soң Қazaқstan ıadrolyқ mәrtebesinen bas tartty. Al bұl өz kezeginde, halyқaralyқ қaýymdastyқtyң tolyқ құқyly mүshesi bolýғa mүmkindik berdi.
1994 jyly Beıbitshilik үshin seriktestiktiң Negizgi kelisimi құramyna mүshe bolý respýblıkaғa aımaқtyқ jәne әlemdik қaýipsizdikke yқpal etetin қazirgi әlemdik үrdistiң ortasynda bolýғa қosymsha mүmkindik berdi. Osy tұrғydan alғanda 1998 jyly ashylғan NATO janyndaғy ҚR dıpmıssııasy bizdiң elimizdiң alıansқa seriktes retinde қatysýyn nyғaıta tүsedi. Bұdan keıin NATO-da Kavkaz jәne Ortalyқ Azııa boıynsha өziniң arnaıy өkili laýazymy engizildi. Қazirgi kezde bұl қyzmette Robert Sımmons otyr. Al ol aımaқta үlken belsendi қyzmet atқarýda.
NATO-men yқpaldastyқta Қazaқstan, Josparlaý jәne taldaý protsesiniң 10 maқsatyn қosa alғanda, Seriktestik baғdarlamasynyң barlyқ baғyttaryn damytýda, Alıans memleketteriniң әskerı құrylymdarymen tұraқty jәne shұғyl baılanystar jasaıdy, birneshe mәrte birlesken әskerı jattyғýlarғa қatysty.
«Talıban» қozғalysynyң ekstremısterine қarsy soғys jүgizip jatқan NATO-nyң Aýғanstandaғy әskerı kүshterin jabdyқtaý үshin jүkterdiң tranzıtine Қazaқstannyң jaқynda bergen rұқsatyn Alıans joғary baғalady. Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesi aıasynda jeke әriptestik baғdarlamasy Қazaқstan үshin mұndaı әriptestik tek әskerı salaғa ғana қoldanylmaıdy. Bizder үshin jýyrda Қazaқstanda bastalғan NATO-nyң, atap aıtқanda, «Ғylym - beıbitshilik үshin», «Ekologııa», «Қorshaғan orta» baғdarlamalary maңyzdy jәne keıbireýlerdiң sanasynda ұıalap қalғan қyrғı-қabaқ soғys tұrғysynan oılaýdan aryla қoımaғanyna jәne NATO-ny қaýip-қater retinde қabyldanatyndyғyna қaramastan, jұrshylyқ birte-birte jaғymdy қabyldaýda.
Astanada өtetin Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesiniңforýmy ғylym men bilim berý baғyttarynda yntymaқtastyққa jaңa serpin bergenin қalar edik. Mysaly, ғylymı jәne oқytýshylar kadrlarymen almasý tұrғysynda, meniң pikirimshe, iske asyrylmaғan өte kөp mүmkindikter bar. Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesi baғdarlamasy aıasynda oқytýshylarmen almasý jaқsy nәtıjesin bergen bolar edi. Bizderdiң mamandarymyz NATO-nyң oқytý ortalyқtarynda өz өңirlerin barynsha naқtyly jәne kәsibı tұrғyda kөrsetip, NATO elderiniң ғalymdary - oқytýshylary - bizdiң stýdentterimizge tek әskerı sala jaғynan ғana emes, azamattyқ joғary oқý oryndarynda da tıisti kýrstar oқyғan bolar edi.
- Osy Forýmғa daıarlyқ boıynsha әl-Farabı atyndaғy Қazaқ ұlttyқ memlekettik ýnıversıtetiniң janyndaғy NATO týraly resýrstyқ aқparattyқ ortalyқ қandaı jұmystar jүrgizip otyr?
- Halyқaralyқ қatynastar fakýltetinde birneshe jyldan beri NATO týraly resýrstyқ aқparattyқ ortalyқ jұmys istep keledi jәne sonymen қatar, Ortalyқ Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesiniңforýmyna materıaldar daıarlaýda. Mysaly, birқatar oқý kýrstary қaýipsizdik boıynsha taқyryptardy қamtıdy. Forýmnyң nәtıjeleri «Halyқaralyқ ұıymdar», «Қazaқstan Respýblıkasynyң syrtқy saıasaty», «Halyқaralyқ қatynastardyң қazirgi problemalary» jәne t.b. sııaқty pәnderdi oқytatyn bizdiң oқytýshylarymyz nazardan tys қalmaıtyn shyғar dep oılaımyn.
Joғary oқý ornynda jұmys isteıtin zertteýshiler үshin Қazaқstan men Ortalyқ Azııada NATO-nyң alғashқy үlken is-sharasyn өtkizý faktisi naқtyly қaterdi aıқyndaý jәne yntymaқtastyқtyң jaңa nysandaryn damytý үshin aımaқtaғy қaýpsizdik jaғdaıyn taldaýғa negiz bola alady. Bizder үshin Forým týraly bұқaralyқ aқparat құraldary taratatyn aқparattardyң barynsha shynaıy jәne bizderdiң zertteý sұraýlarymyzғa sәıkes kelýi maңyzdy.
Forým aıasynda maýsymnyң 24-inde Almatyda Әl-Farabı atyndaғy Қazaқ ұlttyқ memlekettik ýnıversıtetinde «Ғylym - beıbitshilik jәne қaýipsizdik үshin» baғdarlamasynyң Қazaқstandaғy jәne aımaқtaғy jetistikterine negizdelgen NATO-nyң «Ғylym - beıbitshilik jәne қaýipsizdik үshin» dep atalatyn baғdarlamasy jөninde Aқparat kүni өtedi. Ortalyқ Azııanyң қaýipsizdik jәne ғylym salalaryndaғy birinshi kezektegi mindetteri men problemalary talқylanatyn bolady.
- Mұnyң aldyndaғy forýmdar 2005 jyly Shvetsııada (Ore қalasy) jәne 2007 jyly Makedonııada (Ohrıd қalasy) өtti. Astana forýmy da osyndaı formatta өtetin bola ma? Sizdiң pikiriңizshe, is-sharalardy өtkizý tәrtibine өzgerister engizile me?
- Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesiniң Forýmyn Astanada өtkizýdiң bastamashysy Қazaқstan Respýblıkasynyң Prezıdenti bolғandyқtan jәne Alıans maқұldaғandyқtan, әrıne, onyң formaty өzgertiledi. Onyң Memleket basshysy N.Nazarbaevtyң қatysýymen өtetinine senimdimin. Mұnyң aldyndaғy forýmdarғa Memleket basshysy қatyspady, biraқ ҚR Syrtқy ister mınıstrliginiң өkilderi қatysty. Orede өtken Forýmda NATO-nyң standarttary boıynsha «Қazbat» bitimgershilik batalonynyң jaýyngerlik daıarlyғyn arttyrý jәne jaraқtandyrý boıynsha Қazaқstannyң jұmystaryna joғary baғa berildi. Әriptestik is-қımylynyң jeke josparyn қabyldaýғa daıarlyқ bastaldy, atap aıtқanda «NATO+Қazaқstan» formatynda tikeleı yntymaқtastyқtyң jәne dıalogtyң bastalýyna negiz қalandy.
Shvetsııadaғy Forýmda ortalyқazııalyқ өңirdegi қaýipsizdik problemalary men қateri týraly, Eýrazııa keңistiginde senimdi jәne tұraқtylyқty nyғaıtý boıynsha elderdiң basshylary қabyldap otyrғan is-sharalary, әriptestiktiң jaңa mindetterine degen Қazaқstannyң kөzқarasy týraly mәseleler kөldeneң tұrdy. Bұl mәseleler өziniң өzektiligin әli joıғan joқ, olar Astana Forýmynda da kөteriletin bolady.
Ohrı Forýmynyң kүn tәrtibinde NATO-nyң құramyna Balқan tүbeginiң barlyқ elderin jәne Ýkraınany қosý týraly mәsele tұrdy. Қorytyndy құjatta osy үmitker memlekettersiz Eýroodaқ ta jәne NATO da «tolyққandy» bolmaıtyny atap aıtyldy. NATO-ғa Grýzııanyң mүsheligi boıynsha naқtyly Іs-қımyl jospary jәne tәýelsiz Kosovonyң jaғdaıy қaraldy. Bұl mәseleler қaraý үshin jeke engizilgen joқ, degenmen қaýipsizdik problemalarynyң konteksinde aıtylýy mүmkin. Makedonııadaғy Forýmda bolashaқta energetıkalyқ қamtamasyz etý týraly mәsele қoıylғan edi, Astanada ol taғy da kөteriletin bolady.
- NATO-nyң Bas hatshysy ıAap de Hoop Shefferdiң өtinishi boıynsha Қazaқstan NATO үshin aımaқtaғy sheshýshi el bolyp tabylady. Sizdiң pikiriңizshe Қazaқstan қashanғa deıin osy rөlde қalýy mүmkin? Mұnyң el үshin de jәne aımaқ үshin de maңyzy bar ma?
- NATO әlemdegi oқıғalardy jiti baқylap otyrýғa tyrysady. NATO-nyң mұnyң aldyndaғy Bas hatshysy Dj. Robertson өziniң saılaýy өter aldynda kөlemi aýқymdy ortalyқazııalyқ өңirge halyқaralyқ қaýipsizdik kartasynda nebәri azғantaı ғana oryn beriletinin moıyndaғan bolatyn. Bүgingi kүni Ortalyқ Azııa NATO-da sheshýshi strategııalyқ maңyzdy aımaқ retinde қabyldanady.
Әzirge Aýғanstan problemasy oryn alyp otyrғan jaғdaıda aımaққa degen jiti nazar aýdarý әlsiremek emes. NATO-nyң kүshteri tұraқtylyққa jәne қaýipsizdikke қol jetkizý boıynsha Aýғanstan halқyna kөmek kөrsetý maқsatynda Alıanstyң dәstүrli shekarasynan tys әreket etip keledi. Әzirge Қazaқstanda energetıka resýrstary bar kezinde bizdiң elimizge degen joғary қyzyғýshylyқ saқtalyp қala bermekshi. Bizdiң elimizge degen қyzyғýshylyқ saıası jәne әleýmettik tұraқtylyқ faktoryna da negizdelgen.
Қazaқstan men Ortalyқ Azııa elderiniң ShYҰ-ғa jәne ҰҚShҰ-ғa mүshe bolyp tұrғan kezinde NATO-nyң aımaққa degen қyzyғýshylyғyn tanyta beretin bolady. Қytaı men ShYҰ-ny, Reseı men ҰҚShҰ-ny NATO-nyң tәýekeldigi bar dep қaraıtyny құpııa emes. Strategııalyқ әriptestikke barlyқ taraptar mұқtaj.
- Қazaқstannyң EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etýi қarsaңynda Forýmnyң bizderge bereri bar ma?
- NATO men EҚYҰ - қyzmet aıasy қaýipsizdik bolyp tabylatyn әlemdegi tanylғan eki ұıym. Eger EҚYҰ үshin - bұl sala saıası konsýltatsııalar men ұsynystar bolsa, al NATO үshin - қaýipsizdikti қamtamasyz etýde birlesken kүshterdi iske asyrýdyң barynsha naқtyly, is jүzindegi mүmkindik bolmaқshy. Eki ұıym da қaýipsizdik boıynsha is-sharalardyң keshenin қamtamasyz etedi, өz betterinshe bir-birine қaıshy kelmeıdi, tek olardyң әrқaısysynyң өz қyzmet aıasy jәne atқarý deңgeıi bar.
Meniң pikirimshe, Қazaқstannyң EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etýi EҚYҰ-nyң eýrazııalyқ keңistiktegi ortalyқazııalyқ domınantyn rastaı tүskeni bolady. Saıası dәıektemesi aıқyn kөrinip tұr. Bir kezderi alys aımaқtar bolғan - Eýropa men Ortalyқ Azııanyң jaқyndasý қarқyny baıқalady. Nebәri birneshe jyl ishinde Eýroodaқ pen Ortalyқ Azııa bir-birine barynsha jaқyndaı tүsti: bұl jerde үlken bastamalar jәne iske asyrylatyn shaғyn jәne orta josparlar bar.
Biraқ bүgingi kүni bizderge EҚYҰ қaýipsizdiginiң «Vankýverden Vladıvostokқa deıingi» onyң transatlantıkalyқ bөligi saıası formýlasyn қabyldaý әli erte. Eýro-Atlantıkalyқ әriptestik keңesi aıasynda Қazaқstandy NATO-men jaқyndastyra tүsý - Ortalyқ Azııa aımaғynyң Eýropamen shektesetin Batys kүshteriniң қaýipsizdigi salasyndaғy, is jүzinde kүsh jұmsaı otyryp damýdy talap etetin transatlantıkalyқ formýlasynyң қalғan bөligi bolmaқ.
Қazaқstan үshin NATO-men yntymaқtastyқtan jәne әriptestikten bas tartý - shyndyққa janaspaıdy, өıtkeni Eýro-Atlantıkalyқ alıans Eýroodaқtyң, tıisinshe basқa da eýropalyқ құrylymdar men ұıymdardyң әriptesi bolyp keledi jәne ұzaқ ýaқyt boıy әriptes bolyp қala bermek. Al, EҚYҰ - bұl tek biz oғan mүshe ғana emes, biz ony basқaratyn da ұıym. EҚYҰ men NATO - bұlar birin-birin tolyқtyratyn құrylymdar.
Қazaқstannyң eki ұıymғa da қatysýy қazirgi jaһandyқ beıbitshiliktiң problemalary jaғdaıynda әriptestik қaýipsizdigin ұjymdyқ қamtamasyz etýge kepildik beredi, dәl osy jaғdaılar men problemalar Қazaқstanda қoldanylatyn eki ұıymnyң da kөptegen baғdarlamalaryn jaқyndastyra tүspekshi.
- Sұhbat bergeniңizge rahmet.