Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyǵy syndarly yntymaqtastyqty jolǵa qoıý úshin jańa múmkindikter ashady - Q.Toqaev, QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy, EQYU Parlamenttik Assambleıasynyń vıtse-prezıdenti
Shyntýaıtynda, bұl EҚYҰ «үshtigi» jұmys tөraғalarynyң mүshesi retinde ғana emes, bizdiң memleketimizdiң osy Ұıymnyң bolashaқ tөraғasy retindegi өzindik bir kүsh-қarymyn baıқaý ispetti boldy. Mұnyң biz oılaғandaı bolғanyn atap өtken jөn, өıtkeni, EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynyң құrmetti tөraғasy, Shvetsııa Parlamentiniң halyқaralyқ ister jөnindegi komıtetiniң tөraғasy I.Lennmarkerdiң Қazaқstan - Eýrazııa kindigindegi үzdik el retinde kөp ұzamaı EҚYҰ үlken otbasynyң nazarynda bolady, degen pikiriniң өzi kөp nәrseni aңғartady.Mұnyң syrtynda EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynyң tөraғasy J.Soareshtiң, EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynyң Ortalyқ Azııa boıynsha өkili K.Kılıýnenniң, Eýroparlamenttiң basқa da salmaқty өkilderiniң dýaly pikirlerin қosýғa bolady. Қazaқstannyң jәne onyң kөshbasshysy N.Nazarbaevtyң atyna Avstrııa joғary basshylyғynyң tarapynan jyly lebizder bildirildi. Sapardyң barysyna sheteldik aқparattyқ agenttikter oң tұrғydan tүsiniktemeler berdi. Әdette ishki sezimin syrtқa shyғara bermeıtin, halyқaralyқ aýқymdaғy dıplomat Қasym-Jomart Kemelұlynyң өzi de jýrnalıstermen kezdesýde, өziniң zor halyқaralyқ baılanystar tәjirıbesine қaramastan, sapar ol үshin barlyқ jaғynan da қyzyқty, barynsha mazmұndy, jemisti bolғanyn jәne onyң nәtıjelerine rıza ekenin aıryқsha mәlimdedi. Bүgin ҚR Parlamenti joғarғy palatasynyң spıkeri Қasym-Jomart Toқaev ҚazAқparat қonaғy jәne bұl taқyrypta tolyғyraқ әңgimelesýge mүmkindik bar.
- Asa құrmetti Қasym-Jomart Kemelұly! Sizdiң EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynda taza aғylshyn tilinde sөılegen jarқyn sөziңiz, ҚR Parlamenti delegatsııasy atynan jasalғan tamasha қabyldaý men Қazaқstan өner sheberleriniң қyzyқty kontserti, Sizdiң Avstrııa Respýblıkasynyң prezıdentimen jәne parlamenttegi әriptesteriңizben oıdaғydaı өtken kelissөzderiңiz kөp jaғdaıda Venada bizge dostyқ pen izgi nıetti rәýishtiң ornaýyna zor yқpal etti. Osynaý ıgi sezim meniң esime bұdan jarty ғasyr bұrynғy jaıdy eriksiz eske tүsirip otyr. Sol kezde Londonda halқymyzdyң daңқty ұly Қanysh Imantaıұly Sәtbaev өziniң symbatty tұlғasymen, kenen aқyl-parasatymen jaһandyқ aýқymdaғy saıasatker Ýınston Cherchılldiң taңdanysyn týғyzyp, қazaқ ұlty jөninde jarқyn әser қaldyrғan bolatyn. Parlamenttik delegatsııanyң osy bir saparynyң maқsattary men mindetteri týraly aıtyp berseңiz?
- Jyly lebiziңiz үshin rahmet. Al sapardyң өzine keletin bolsaқ, ony eki tүrli keңistikte қarastyrýymyz қajet. Birinshisi - EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynyң қysқy sessııasy otyrystaryna parlamenttik delegatsııa basshysy jәne EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynyң vıtse-prezıdenti retinde қatysýym. Sessııa barysynda biz «Eýropaғa jol» baғdarlamasyn tanystyrdyқ. Ekinshisi - Parlamenttiң қos palatasynyң spıkerlerimen ekijaқty kelissөzderdi, sondaı-aқ Avstrııa prezıdenti Haınts Fıshermen kezdesýdi қamtydy. Alғashқy mәselege baılanysty aıtar bolsam, қysқy sessııaғa қatysýymyz oıdaғydaı boldy. Tanystyrylym tıisti deңgeıde өtti. Қalaı bolғanda da, tanystyrylym aıaқtalғannan keıingi aıtylғan pikirler oıғa alғan maқsatymyzғa jetkenimizdi aңғartady. Eýropalyқ қoғamdastyқtyң pikirinshe, biz osy joldyң bastaýynda tұrmyz jәne bolashaққa үlken negiz қaladyқ. Әrıne, Eýropalyқ қoғamdastyқ bizdiң onyң mүshesi bolýғa ұmtylysymyzdy jәne EҚYҰ standarttary men құndylyқtaryn jaқtaıtynymyzdy joғary baғalaıdy. Sonymen birge, EҚYҰ «Eýropaғa jol» memlekettik baғdarlamasy mүltiksiz jүzege asyrylýғa tıis dep sanaıdy. Iә, bizden «Eýropaғa jol» baғdarlamasyn kүtken bolatyn jәne ony tyңdaýғa erekshe yқylasty boldy. Baғdarlamany қysқasha tүrde baıandadyқ, өıtkeni onyң keңeıtilgen nұsқasy өzge de Қazaқstan jaıly tanystyrylymdyқ materıaldar sııaқty eýropalyқ parlamentshiler arasynda aldyn ala taratylғanyn eskerdik. Men өz sөzimde Қazaқstannyң EҚYҰ-ғa bolashaқ tөraғalyғyndaғy basty basymdyқtarғa toқtaldym. EҚYҰ-da, atap aıtқanda, parlamentshiler arasynda bұl tұjyrymdar laıyқty қabyldandy. Biz Ұıymda қandaıda bir tүbegeıli өzgerister jasaý maқsatyn kөzdemeımiz. Biz EҚYҰ әleýetin nyғaıta tүsý jөnindegi jұmystardy jalғastyrýdy, қaýipsizdikten bastap ekonomıkalyқ, қorshaғan ortany қorғaý, sonyң ishinde әrıne, adamı өlshemderdi қosa alғanda, әrtүrli baғyttarda onyң mandatyn kүsheıtýdi jaқtaımyz. Men bұl baғyttardyң birde-birin joққa shyғarmaıtynymyzdy mәlimdedim. Kerisinshe, biz osy үsh өlshemdi ilgeri қaraı jyljytyp, nyғaıta tүsetin bolamyz. Iә, aımaқtaғy қaýipsizdiktiң үlken maңyzy bar. Atap aıtқanda men Aýғanstandy mysalғa keltirdim, al shyndap kelgende EҚYҰ tұrғysynan Ortalyқ Azııa aımaғy keleshekte yntymaқtastyқty damytý tұrғysynan alғanda tıisti nazar aýdarýdy қajet etedi. Ekijaқty baılanystar jөninde aıtar bolsam, maғan үlken әser etken Avstrııa prezıdenti Haınts Fıshermen kezdesýimdi erekshe bөlip kөrsetkim keledi. Ol Garvardta oқyғan jәne aғylshyn tilin erkin meңgergen. Sondyқtan bizdiң kelissөzderimiz aғylshyn tilinde өtti. Men bizdiң Prezıdentimizdiң oғan sәlemi men ıgi tilekterin jetkizdim jәne eki jaқty yntymaқtastyқty jalғastyrý үshin Қazaқstanda avstrııalyқ prezıdenttiң sapary asyғa kүtilip otyrғanyn atap өttim. Osy rette myna bir jaıғa kөңil bөlgen jөn. Avstrııa jas Қazaқstanғa eleýli қarjylaı kөmek kөrsetken alғashқy memleket boldy ? sol kezdegi Avstrııa kantsleri Vranıtskııdiң sheshimimen 300 mıllıondyқ nesıe berildi. Bizdiң osy bir ıgi iske degen ystyқ yқylasymyz Vena tarapynan rızashylyққa bөlenýde. Bұl tүsinikti de. Jaқsynyң jaқsylyғyn aıtý, қalaı bolғanda da, adamnyң nұryn tasytyp, janyn jadyratatyny құpııa emes. Biz ekijaқty қatynasymyzda biraz nәtıjege қol jetkizgenimizdi қanaғattanғandyқ sezimmen atap өttik. Қazir saýda aınalymy bir mıllıard dollardan asyp otyr. Avstrııanyң energııa resýrstary қajettiliginiң 20 paıyzy Kaspıı құbyr konsortsıýmy arқyly Қazaқstannan өteledi. Bүginde қazaқstandyқ naryқta 50-ge tarta birlesken kәsiporyn tabysty jұmys isteýde. Mәselen, avstrııalyқ «Vamed» medıtsınalyқ kompanııasy Astanadaғy Ana men bala ortalyғyna menedjment jasaý үshin oңtaıly kelisimshartқa otyrdy. Astana men Vena arasynda tikeleı әýe қatynasy ashylyp, eki el arasyndaғy қatynastardyң eleýli serpin alýyna oң yқpal tıgizip otyr. Avstrııa «Nabucso» jobasyn jүzege asyrýғa meılinshe mүddeli bolғandyқtan men Қazaқstannyң bұl tұrғydaғy prıntsıptik negizge құrylғan ұstanymyn tolyқ kүıinde ұsyndym. Jalpy Қazaқstan mұnaı құbyrlarynyң kөp bolғanyn jaқtaıdy. Sondyқtan biz de «Nabucso» jobasyna eleýli maңyz berip otyrmyz. Bұl mәsele Eýroodaқ ұıymynyң tөraғasy, Chehııa Premer-mınıstri Mırek Topolanektiң jaқynda bolғan Astanaғa sapary kezinde de egjeı-tegjeıli talқylanғan bolatyn. Men Avstrııa prezıdentine bұl jobany jүzege asyrý үshin Kaspıı teңiziniң tүbimen құbyr tartý қajet ekendigin jәne Reseı men Irannyң bұғan degen ұstanymdaryn eskere otyryp, tүıindi mәseleler týyndaıtynyn aıttym. Mұnyң syrtynda myna bir bir mәseleni de eskerý қajet, ol - birқatar ortalyқazııalyқ elderdiң basқa elderge energııa resýrstaryn jetkizý jөnindegi mindettemeleri. Atap aıtқanda, әңgime Tүrkimenstannyң Reseıge edәýir kөlemde mұnaı men gaz berip otyrғanyn jәne ҚHR-ғa 40 mlrd. tekshe metrge deıin gaz jetkizý jөnindegi mindettemesi týraly bolyp otyr. Jalpy alғanda sheshimin tabýғa tıisti mәseleler jetkilikti. Deıtұrғanmen, Қazaқstan bұl mәseleniң oң sheshiminiң tүrli nұsқalaryn talқylaýdy jalғastyrýғa әzir. Bұl taқyryp bizdiң Avstrııamen ekijaқty қatynastarymyzda da үnemi kөterilip otyrylatyn bolady. Saıası tұrғydan kelgende, biz kөptegen halyқaralyқ ұıymdarda birlese is-қımyl jasaımyz. Қazaқstan Avstrııanyң BҰҰ Қaýipsizdik keңesiniң tұraқty emes mүshesi retindegi kandıdatýrasyn қoldaғany belgili. Avstrııa tarapynan bizdiң bұl sheshimimiz zor alғyspen қabyldanғanyn Haınts Fısher erekshe atap өtti. Avstrııa prezıdenti «Eýropaғa jol» memlekettik baғdarlamasyna zor yқylasyn bildirdi. Ol bұl baғdarlamany tanystyrý barysynda meniң baıandamamda қandaı negizgi mәseleler jөninde aıtylғany, Қazaқstan өziniң EҚYҰ-ғa bolashaқ tөraғalyғy kezinde қandaı basymdyқtarғa nazar aýdaratyny jөninde keңinen aıtyp berýimdi өtindi. Ol sonymen қatar ortalyқazııalyқ aımaқtaғy jaғdaıғa, ıadrolyқ қarýdy taratpaý rejimi boıynsha, atap aıtқanda Iran jәne onyң ıadrolyқ baғdarlamasy boıynsha bizdiң ұstanymymyzғa da den қoıdy. Kөterilgen mәseleler tөңireginde oғan tolyққandy aқparat berildi. Biz Avstrııa prezıdenti Қazaқstanғa өzine қolaıly ýaқytta kelýi jөninde ýaғdalastyқ. Meniң Avstrııa parlamenti palatalarynyң skıperlerimen bolғan kelissөzderim de mazmұndy, paıdaly jәne қyzyқty boldy. Biz Қazaқstan men Avstrııa arasyndaғy ekijaқty қatynastardyң jalpy kesheninde parlamentterdiң өzara үn қatysýy өte maңyzdy ekenine kelistik. Olardyң parlamenttik yntymaқtastyқ pen dıalogқa mүddeli bolyp otyrғanyn atap өtken jөn. Bizdiң Senat pen Mәjilistegi sııaқty olardyң Parlamentinde de yntymaқtastyrýshy toptar jұmys jasaıdy. Sondyқtan da, meniң oıymsha, parlamenttik yntymaқtastyқ aldaғy ýaқytta өziniң oңtaıly jalғasyn tabady.
- Қysқy sessııanyң taғy bir taқyryby týraly әңgimelessek. Mәsele Reseı men Frantsııa prezıdentteriniң eýropalyқ қaýipsizdiktiң jaңa sәýletin jasaý jөnindegi bastamalary týraly bolyp otyr. Jalpy bұl taқyryp қyzý pikirsaıys týғyzғanyn jәne parlamentshilerdiң pikiri ekige jarylғanyn aıtý қajet. Eger bir jaқ EҚYҰ-ny tүbegeıli reformalaýdy ұsynsa, ekinshi jaқ Ұıymdy retteý tetikteri onsyz da jetkilikti ekenin alғa tartty. Bұl tұrғydan Қazaқstannyң ұstanymy jaıly ne aıtýғa bolady?
- Joғaryda atap өtkenimdeı, biz EҚYҰ-nyң әleýeti jetildirile tүsýi үshin ony jaңartýdy jaқtaımyz. ıAғnı Ұıymdy bүldirýge әkep soғatyn tүbirli өzgerister jөninde әңgime bolýy mүmkin emes. Reseı ұstanymyna, atap aıtқanda onyң prezıdentiniң frantsýz prezıdentimen birlesken tұғyrnamasyna keletin bolsaқ, biz "Medvedev-Sarkozı" josparyna oң қaraımyz. Rasynda da, Ұıymda reformalar jasaý қajet. Shyndap kelgende biz bұl mәseleni Reseıden de,Frantsııadan da bұryn kөtergen bolatynbyz. Jalpy EҚYҰ-ny әrtүrli kezeңderde өzderiniң jeke mүddelerin өtkizý үshin құral retinde paıdalanýғa tyrysқan sәtterdiң bolғany құpııa emes. Eger Reseı 90-shy jyldardyң basynda EҚYҰ-ny NATO-ғa қarsy kүsh esebinde қarastyrsa, AҚSh ony saılaý үderisin jәne basқa da mәselelerdi baқylaıtyn taza gýmanıtarlyқ ұıymғa aınaldyrýғa kүsh jұmsady. Biraқ ta jaғdaı өzgerdi, bұl Ұıymғa degen kөңil tolmaýshylyқ ұlғaıa berdi. Osy ýaқytқa deıin zaңgerler Varshavadaғy Demokratııalyқ ınstıtýttar jәne adam құқyқtary bıýrosynyң қanshalyқty zaңdy ekendigi týraly pikir talastyrýda. ıÝgoslavııanyң memleket retinde taralýy, onyң bұrynғy aýmaғyndaғy jaңadan paıda bolғan memleketterdegi elektoraldyқ үderister de өz әserin tıgizbeı қalғan joқ. Қazir pikirtalastar mүldem basқa arnada өrbýde, atap aıtқanda taıaý bolashaқta Ұıym қandaı bolmaқshy jәne jalpy alғanda Eýroatlantıkalyқ қaýipsizdik degenimiz neni bildiredi? Reseıdiң negizgi ұstanymy - қaýipsizdiktiң bөlinbeıtindigine saıady. Bұl oraıda Қazaқstan Reseı Federatsııasyn қoldaýy tıis jәne men bұl ұstanymnyң jetkilikti negizi bar dep sanaımyn. Sondyқtan da biz EҚYҰ aýқymynda da Reseıdiң jaқtasy bolyp қala beremiz. Reseıdiң EҚYҰ-ғa artatyn negizgi kinәsi - Kazkazdaғy janjaldar kezinde ol қareket jasamady, sөıtip, өz mıssııasyn oryndamady. Mұnymen de kelisýge bolady. Alaıda, bұl oraıda bizdiң ұstanymymyzda da belgili bir tүıtkilder bar, onyң mәnisi mynada: birinshiden, biz EҚYҰ қyzmetiniң sheңberine Ortalyқ Azııany tartқymyz keledi, ekinshiden, naқty sheshimder қabyldaýda olardyң tıimdirek bolғanyn қalaımyz. Bұl әrıne, Ұıymdy tolyқtaı jaңartýdy қajet etedi. Biregeı geografııalyқ jaғynan alғanda Vankýverden Vladıvostokқa deıingi aralyқty alyp jatқan EҚYҰ-ғa Қazaқstannyң қatysýy oryndy dep bilemiz, өıtkeni bizdiң aýmaғymyzdyң bir bөligi Eýropada jatyr. Basқa ortalyқazııalyқ respýblıkalardyң 90-shy jyldardyң basynda bұl ұıymғa kirýi talas týғyzғany ras. Degenmen bұl Ұıymnyң meılinshe erekshe ekendigin eskersek, kүn tәrtibinde bұl mәsele қazir tұrғan joқ, kerisinshe, olardyң bұl Ұıymda bolýy onyң kүsh-қýatyn arttyrýda. Soңғy kezderi EҚYҰ қyzmetinde betbұrystar bar. Eger bұdan bes jyl bұryn EҚYҰ-da tek қana elektoraldyқ үderister, demokratııa mәselelerine kөңil bөlingen bolsa, bүginde onyң kүn tәrtibinde қaýipsizdik, ekonomıkalyқ, қorshaғan ortany қorғaý sııaқty jaңa өlshemder paıda boldy jәne olar kүn өtken saıyn kүsh ala tүsýde. Mұnyң өzi oң құbylys retinde қabyldaýғa tұrarlyқ, sondyқtan da biz bұl baғyttaғy jұmysty odan әri jalғastyra berýge nıettimiz.
- Osy өzgeristerdi eskere otyryp, Demokratııalyқ ınstıtýttar jәne adam құқyқtary bıýrosynyң perspektıvalary jөninde ne aıtýғa bolady. Parlamenttik Assambleıanyң osy ınstıtýtpen қarym-қatynasy bұdan әri қalaı құrylady?
- Meniң pikirimshe, gýmanıtarlyқ өlshemder, ıaғnı adam құқyқtary EҚYҰ үshin әrқashan da өzekti bolmaқ. Alaıda EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasy men Demokratııalyқ ınstıtýttar jәne adam құқyқtary bıýrosynyң arasynda belgili bir kedergiler bar jәne olar EҚYҰ Parlamenttik Assambleıasynyң қysқy sessııasy otyrysynyң ashylýy kezeңinde de baıқaldy. Parlamenttik Assambleıa өzin tolyққandy қabiletti organ sanaıdy jәne saılaýғa baқylaý jүrgizý sııaқty mәselede shtab-pәteri Varshavada ornalasқan Demokratııalyқ ınstıtýttar jәne adam құқyқtary bıýrosyna basymdyқ berýge nıetti emes. Bұl oraıdaғy Қazaқstannyң ұstanymy aıқyn. Biz Parlamenttik Assambleıa өziniң maңyzdy rөlin atқarýy tıis dep sanaımyz, onyң үstine men osy құrylymnyң vıtse-prezıdentimin ғoı. Deıtұrғanmen, Bıýronyң da maңyzyn joққa shyғarýғa bolmaıdy, sondyқtan da Қazaқstan onymen barlyқ keshendi mәseleler tөңireginde yntymaқtasýғa әzir. Men өz sөzimde Demokratııalyқ ınstıtýttar jәne adam құқyқtary bıýrosynyң mandatyn tolyқ қýattaıtynymyzdy arnaıy atap kөrsettim. Jalpylaı aıtқanda, beıresmı jәne jeke әңgimelerde, beıresmı basқosýlarda biz týraly «Қazaқstannyң EҚYҰ Parlament Assambleıasyndaғy orny erekshe» degen pikirler jıi estildi. Mұndaı baғa әrıne, bizderdi marқaıtyp қana қoımaı, tyң salada belsendirek әreket etýimizge ıtermeleýge tıis.
- "Jaқsy sөz - jarym yrys" degen ғoı. Degenmen, alda tұrғan mindetterdiң de az emes ekendigi belgili. Onyң үstine Қazaқstan EҚYҰ «Үshtigine» kirisip ketti. Bұl jөninde bүgin қandaı da bir nәtıjeler týraly aıtýғa bola ma?
- Shynynda da, 2009 jylғy қaңtardyң 1-inen bastap Қazaқstan Eýropadaғy қaýipsizdik pen yntymaқtastyқ ұıymy tөraғalyғynyң «Үshtigi» құramyna endi. EҚYҰ rәsimderiniң erejelerine sәıkes «Үshtik» Ұıymnyң қazirgi (Grekııa), bұrynғy (Fınlıandııa) jәne kelesi (Қazaқstan) tөraғalarynan құralady. «Үshtik» is-қımyldardy үılestirýdiң jәne ortamerzimdik josparlaýdyң maңyzdy құraly bolyp tabylady. Bұl organ Ұıym қyzmetiniң sabaқtastyғyn қamtamasyz etedi jәne қazirgi қyzmettegi tөraғaғa keңes beredi. Қazaқstan tarapynan jұmystar bastaldy jәne ol Syrtқy ister mınıstrligi tarapynan jүrgizilip otyr. Syrtқy ister mınıstrliginde arnaıy top құrylyp, aғymdaғy mәselelermen aınalysýda. Jalpy tөraғalyқ etý degen meılinshe jaýapty is ekendigin ashyp aıtқan jөn. Ol barlyқ eýroatlantıkalyқ keңistiktegi on toғyz mıssııa қyzmetine sholý jәne baқylaý jasaý degen sөz. Mұnyң өzi jalpy jaғdaıdy ғana bilip қoımaı, EҚYҰ-nyң erekshelikteri týraly da derekterdi meңgerýdi қajet etetinin sөzsiz. Bizdiң mıssııamyz қyzmetin қamtamasyz etý үshin tehnıkalyқ tұrғydan da jaraқtanýymyz қajet. Kim biledi, mүmkin, bizdiң «Үshtikke» қatysýymyz, EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etýimiz Қazaқstanda elektrondyқ үkimetti құrý үderisin jedeldetýge septigin tıgizer. Қalaı bolғanda da, Қazaқstan үshin EҚYҰ-ғa tөraғalyқ tarıhı oқıғa ғana emes, құrmetti әri jaýapty mıssııa. Sonymen қatar 2011 jyly Islam Konferentsııasy ұıymyna da tөraғalyқ etetinimizdi esten shyғarmaýymyz kerek. Men өz sөzimde bұl týraly arnaıy atap өttim. Meniң bұl mәlimdemem edәýir silkinis týdyrdy, kөbi Islam konferentsııasy ұıymyna tөraғalyқ etetinimizden habarsyz bolyp shyқty. Al bұl ұıym sıpaty jaғynan EҚYҰ-dan mүldem өzgeshe. Қoryta kelgende, Қazaқstan өziniң syrtқy saıası ұmtylystary boıynsha kөpfýnktsııaly memleket ekenin kөrsetedi. Eң keregi de - osy.
- Men bәrimizge izgilikti ұmtylystarymyzғa tabys tileı otyryp, Sizge mazmұndy sұhbatyңyz үshin rahmetimdi aıtamyn!