Qazaqstannyń ornyqty damý maqsattary: JI men tsıfrlandyrýdyń úlesi qandaı
ASTANA. KAZINFORM – 2015 jyly BUU 2030 jylǵa deıingi Ornyqty damý maqsattaryn (ODM) qabyldady. Osylaısha álem elderi aldaǵy 15 jyldyń ishinde shuǵyl túrde jahandyq problemalardy sheshýge kirisip ketti. Qazaqstan bul bastamadan qalys qalǵan joq, óziniń ulttyq maqsattary men mindetterin aıqyndady. Al ony oryndaýda jasandy ıntellekti men tsıfrlyq tehnologııa qandaı ról atqarady? Kazinform tilshisi memlekettik organdardyń atqaryp jatqan jáne josparlanǵan jumystaryn negizge ala otyryp taqyrypqa sholý usynady.
Ornyqty damý salasyndaǵy 17 maqsat pen 169 mindet barlyq adamnyń quqyǵyn qorǵaýǵa baǵyttalǵan jáne ornyqty damýdyń úsh komponentiniń tepe-teńdigin qamtamasyz etedi: ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologııalyq. Bul maqsattar men mindetter ulttyq úkimetterdi adamzat pen ǵalamsharǵa zor mán beretin áreketke shaqyrady.
Jaqynda Parlament Senatynyń tóraǵasy Máýlen Áshimbaevtyń tóraǵalyǵymen Ornyqty damý salasyndaǵy Ulttyq maqsattar men mindetterdiń iske asyrylýyna monıtorıng júrgizý jónindegi parlamenttik komıssııanyń kezekti otyrysy ótti. Onda Memleket basshysynyń Joldaýyn iske asyrý aıasynda tsıfrlyq ózgeristerdiń ornyqty damý maqsattaryna qol jetkizýge áseri týraly máseleler talqylandy.
Tsıfrlyq transformatsııa – bul tek tehnologııalardy engizý emes, ol basqarý men damýǵa degen jańa kózqaras. Osy oraıda árbir mınıstrlik óz salasy boıynsha ornyqty damý maqsattaryna jetýge naqty úles qosyp keledi. Atap aıtqanda, tsıfrlyq sheshimder Ornyqty damý maqsattarynyń barlyq baǵytynda naqty ilgerileýdi qamtamasyz etip jatyr.
Tsıfrlandyrý álemdegi ornyqty damýdyń 70 paıyzyna yqpal etedi
- Ózderińizge belgili, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev úsh jyl ishinde Qazaqstandy jappaı tsıfrlyq elge aınaldyrýdy mindet etip júktedi. Osyǵan baılanysty Úkimet tsıfrlandyrý isi men jasandy ıntellektini damytýǵa arnalǵan Digital Qazaqstan birtutas strategııasyn ázirlep, ony josparly túrde iske asyrýǵa tıis. Shyn máninde, tsıfrlandyrý — sross-sector-lyq protsess. Ol eń aldymen, eldiń ornyqty damýynyń katalızatory jáne irgeli faktory ekeni anyq. Tsıfrlyq tehnologııalar — ekonomıkanyń básekege qabilettiliginiń jáne azamattardyń ómir súrý sapasyn arttyrýdyń mańyzdy tetigi. Tsıfrlyq tehnologııalar ınklıýzıvti bilim berý men sapaly densaýlyq saqtaýdy aıtarlyqtaı damytýǵa da yqpal ete alatyny sózsiz. Sondaı-aq genderlik teńdikti, teńgerimdi ekonomıkalyq ósýdi jáne qorshaǵan ortany qorǵaýdy qamtamasyz etetin sharalardy kúsheıtedi, — dedi Senat tóraǵasy Máýlen Áshimbaev.
Osy oraıda Senat tóraǵasy tsıfrlandyrý qarjylyq ınklıýzııany qamtamasyz etýdegi memlekettik basqarýdyń tıimdiligin arttyrýda mańyzdy ról atqaratynyn aıtty. Osynyń bárin eskerip, sarapshylar tsıfrlandyrý álemdegi ornyqty damý maqsattarynyń negizgi ındıkatorynyń 70 paıyzyna qol jetkizýge yqpal etetinin aıtyp otyr.
Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń derekteri boıynsha elimizdegi ornyqty damý maqsattarynyń 93 paıyzy elektrondy platformalar arqyly baqylanady.
— Jalpy, Qazaqstanda ІT-ekojúıe halyqaralyq deńgeıde damyp kele jatqanyn bárimiz bilemiz. Biraq, oǵan toqmeıilsýge bolmaıdy. Tsıfrlyq ózgeris is júzinde ornyqty damý maqsattaryna qol jetkizýge óziniń tikeleı úlesin qosýy kerek. Sondyqtan tsıfrlyq sheshimderdi olar nátıje beretin, tıimdilikti, ashyqtyqty jáne azamattardyń ómir súrý sapasyn arttyratyn jerlerde paıdalaný aıryqsha mańyzǵa ıe, - dedi Senat tóraǵasy.
Atap aıtqanda, bul salada tıimdi quqyqtyq baza qajet. Osy maqsatpen Parlament taıaýda «Jasandy ıntellekt týraly» zańdy qabyldady.
Ol jańa tehnologııalardy basqarýdyń jáne damytýdyń zańnamalyq bazasyn qalyptastyrýǵa arnalǵan. Sondaı-aq, Parlamentte Tsıfrlyq kodekstiń jobasy belsendi talqylanyp jatqanyn atap ótken jón. Bul qujat — tsıfrlyq quqyqtyq qatynastardyń negizgi erejelerin belgileıtin alǵashqy keshendi zańnamalyq akti bolady.
Agroónerkásiptik keshendi tsıfrlandyrý men ornyqty damý maqsattary
Tsıfrlandyrý – ODM-ǵa qol jetkizýdiń negizgi shartyna aınaldy. Óıtkeni ol jahandyq máselelerge jedel sheshim qabyldaýǵa, basqarýdyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýge jáne qyzmetterge teń qoljetimdilikti arttyrýǵa múmkindik beredi. Tsıfrlyq transformatsııa – bul tek tehnologııalardy engizý emes. Ol — memlekettik basqarý, ekonomıka jáne áleýmettik salany túbegeıli jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan keshendi ózgerister jıyntyǵy. Oǵan bıznes-protsesterdi qaıta jobalaý, tsıfrlyq tehnologııalardy engizý jáne derekterdi tıimdi paıdalaný kiredi.
- Qazir 72 memlekettik basqarý salasyn qamtıtyn jáne 10 ornyqty damý maqsatyna baǵyttalǵan 20 tsıfrlyq transformatsııa kartasy bekitildi. Qazir áleýmettik turǵydan álsiz otbasylardyń balalary «Áleýmettik ámııan» júıesi arqyly tegin ystyq tamaqpen qamtamasyz etiledi. Qazirgi tańda shamamen 1,4 mıllıon bala osy múmkindikti paıdalanyp otyr. Bul shara Ornyqty damý maqsatynyń 2-shi baǵytyna («Ashtyqty joıý» maqsaty) tikeleı yqpal etedi, sebebi ol azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etip, halyqtyń osal toptaryna naqty kómek kórsetedi. Agroónerkásiptik keshende tsıfrlandyrý ODM-niń mańyzdy tetigine aınaldy. Fermerlerge sýbsıdııa men memlekettik qoldaý alý boıynsha keńes beretin jasandy ıntellekt kómekshisi engizilip jatyr. Sonymen qatar «Elektrondyq agroónerkásip kesheni (e-AÓK)» ekojúıesi qurylý ústinde, ol Smart Farming tehnologııasyna negizdelgen. 2028 jylǵa qaraı aýyl sharýashylyǵy jerleriniń keminde 50%-y tsıfrlyq baqylaýǵa alynady dep josparlanyp otyr. Bul egin ónimdiligin 20–25%-ǵa arttyryp, qurǵaqshylyq pen zııankesterden bolatyn shyǵyndy azaıtady, - dedi Premer-mınıstrdiń orynbasary — Jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq damý mınıstri Jaslan Mádıev.
Sonymen qatar, mal basynyń 90 paıyzy RFID-belgiler men jasandy ıntellekt arqyly tańbalanady. Bul sharalar eldiń azyq-túlik qaýipsizdigin nyǵaıtady. Demek, agroónerkásip keshenin tsıfrlandyrý salany jańǵyrtýdyń ǵana emes, ashtyqty joıý jáne aýyl sharýashylyǵyn turaqty damytý jónindegi jahandyq maqsattarǵa naqty úlesin qosady.
Sapaly bilim
Sapaly bilim – teńsizdikti azaıtyp, eldiń ornyqty damýyna jol ashatyn negizgi faktor. Osy baǵyttaǵy Tsıfrlyq transformatsııa kartasy aıasynda Oqý-aǵartý mınıstrligi biryńǵaı tsıfrlyq ekojúıe qalyptastyryp otyr. Mektepterde muǵalimderdiń qaǵazbastylyqtan bosap, bilim berýge kóbirek kóńil bólýi úshin jasandy ıntellekt negizindegi kómekshiler engizilip jatyr.
Sonymen qatar, oqýshylar men pedagogterdiń «Tsıfrlyq profılderiniń ulttyq júıesi» qurylyp jatyr. Bul júıe ár oqýshynyń jeke oqý traektorııasyn qalyptastyrýǵa jáne damý barysyn úzdiksiz baqylaýǵa múmkindik beredi. Jasandy ıntellektisi bar tsıfrlyq oqýlyqtar oqý materıalyn oqýshynyń qabiletine qaraı beıimdeıdi. Joǵary jyldamdyqtaǵy ınternet pen kompıýterlik jabdyqtardyń arqasynda aýyl mektepteri de qalalyq mekteptermen teń deńgeıde tsıfrlyq resýrstarǵa qol jetkizip jatyr. Jasandy ıntellektini tereńdetip oqytý úshin byltyr qazan aıynan bastap «Tomorrow School» mektebi ashyldy.
Bul – Qazaqstandaǵy alǵashqy JI mektebi, peer-to-peer qaǵıdasyna negizdelgen. Oqý merzimi eki jyl, osy ýaqyt ishinde stýdentter 50-den astam jobany oryndap, 20-ǵa jýyq baǵdarlamalaý tilin meńgeredi. Qazirgi tańda 268 adam negizgi oqý kezeńinen ótip jatyr.
Budan bólek, 12–18 jas aralyǵyndaǵy oqýshylarǵa arnalǵan «TUMO kreatıvti tehnologııalar ortalyǵy» ashylady. Baǵdarlama 11 baǵytty qamtıdy: generatıvti jasandy ıntellekt, anımatsııa, 3D modeldeý, robototehnıka jáne basqa da zamanaýı baǵyttar.
Nátıjesinde aldaǵy jyldary 1 mıllıonnan astam adam jasandy ıntellekt daǵdylaryn meńgeredi.
Teńsizdikti azaıtý
Jaslan Mádıevtiń aıtýynsha, Qazaqstan azamattarǵa memlekettik qyzmetter men áleýmettik múmkindikterge teń qoljetimdilikti qamtamasyz etetin tsıfrlyq sheshimderdi júıeli túrde engizip keledi. Mańyzdy jobalardyń biri – «eGov AI». Bul ıntellektýaldy kómekshi azamattarǵa memlekettik qyzmetter, olardyń kórsetilý tártibi men erejeleri týraly jedel aqparat alýǵa kómektesedi. Nátıjesinde, halyq pen memleket arasyndaǵy baılanys barynsha jeńil ári túsinikti bola tústi.
Sonymen qatar, «Ákimderdiń áleýmettik máseleler boıynsha sheshim qabyldaý júıesi» iske qosyldy. Bul júıe BUU ádistemesine sáıkes jasalǵan jáne otbasylardyń ál-aýqatyn baǵalaıtyn skorıngilik modelge negizdelgen. Ol 20-dan astam derekkózdi paıdalanyp, otbasylardy 5 áleýmettik sanatqa bóledi. Jasandy ıntellektiniń kómegimen shynaıy muqtaj otbasylardy der kezinde anyqtap, naqty kómek kórsetýge múmkindik týdy.
- «Áleýmettik ámııan» jobasy da osy baǵytta úlken serpilis jasady. Vaýcherlik júıe arqyly «mektep oqýshylaryna tegin ystyq tamaq berý», «dári-dármek alý», «áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik alý» sııaqty proaktıvti memlekettik qyzmetter avtomatty túrde kórsetilip jatyr. Sonymen qatar «Otandyq taýar óndirýshilerdi qoldaý jónindegi taldamalyq júıe» iske qosyldy. Bul júıe qazaqstandyq kásiporyndarǵa keshendi qoldaý kórsetip, olardyń turaqty damýy men óndiris kólemin ulǵaıtýǵa múmkindik beredi. Osy tsıfrlyq bastamalardyń barlyǵy ODM 10 – «Teńsizdikti azaıtý» maqsatyna naqty úles qosýda jáne áleýmettik ádiletti qoǵam qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan, - deıdi Úkimet basshysynyń orynbasary.
Qoǵamdyq oryndarda táýlik boıy beınebaqylaý qosylady
Beıbitshilik pen ádiletti qoǵam ornatýda, memlekettik ınstıtýttardyń tıimdiligin arttyrýda zamanaýı tehnologııalardyń róli erekshe. Atap aıtqanda, jasandy ıntellekt quqyqtyq qyzmetterdiń sapasyn arttyryp, quqyq qorǵaý organdarynyń jumysyn jedeldetýge jáne azamattardyń quqyǵyn qorǵaýǵa kómektesedi. Osy baǵytta mınıstrlik quqyq qorǵaý organdarymen birlesip birqatar jobany iske asyryp jatyr. Onyń arasynda «Quqyqtyq keńes berý JI-agenti» azamattardyń suraqtaryna naqty jáne jedel jaýap berip, quqyqtyq aqparatqa qoljetimdilikti jeńildetedi.
- Aldaǵy ýaqytta «Ulttyq beınebaqylaý júıesin» engizý josparlanǵan. Bul júıe jasandy ıntellekt arqyly qoǵamdyq oryndarda táýlik boıy beınebaqylaýdy qamtamasyz etedi. Júıe adamdardyń bet-álpetin, kólik nómirlerin avtomatty túrde tanıdy, kúmán týdyratyn jaǵdaılardy – tóbeles, adamdardyń jınalýy nemese umyt qalǵan zattardy tirkeıdi. Osynyń arqasynda qoǵamdyq qaýipsizdik deńgeıi edáýir artyp, quqyq qorǵaý organdarynyń áreket etý jyldamdyǵy kúsheıedi. Osy jobalar ODM 16 – «Beıbitshilik, ádilet jáne tıimdi ınstıtýttar» maqsatyna jetýdiń naqty tetigi sanalady, - dedi Jasandy ıntellekt mınıstri.
Klımattyń ózgerýine qarsy is-qımyl jáne ODM
Klımattyń ózgerýi tehnologııalyq sheshimderdi engizýdi qajet etedi. Osy turǵyda ekologııalyq qaterlerdi der kezinde anyqtap, olarǵa jedel áreket etý úshin jasandy ıntellekti erekshe ról atqarady. Búginde bul baǵytta birneshe zamanaýı sheshimder iske asyrylyp jatyr.
– «Qoqys oryndaryn anyqtaıtyn JI-agent» – drondardan, kameralar men spýtnıkterden alynǵan sýretterdi taldap, zańsyz qoqys úıindilerin avtomatty túrde anyqtaıdy, lastaný kólemin baǵalaıdy jáne tıisti qyzmetterge habar beredi. Bul sheshim qorshaǵan ortany tazalaý úderisin edáýir jedeldetti. Sonymen qatar, «Qorshaǵan orta men tabıǵı resýrstardyń ulttyq derekter banki» – bul tabıǵı resýrstar men ekojúıelerdiń jaǵdaıyn qamtıtyn geoaqparattyq platforma. Onda orman qory, janýarlar álemi jáne ekologııalyq baqylaý derekteri biriktirilgen. Al «Orman órtterin erte anyqtaý avtomattandyrylǵan júıesi» – datchıkter men spýtnıktik beınelerden kelip túsetin aqparatty naqty ýaqyt rejıminde taldap, órt oshaqtaryn avtomatty túrde anyqtaıdy. Jedel áreket etý orman alqaptarynyń joıylýyna jol bermeı, tabıǵat pen klımatqa keletin zalaldy aıtarlyqtaı azaıtady, - dedi Jaslan Mádıev.
Eske salsaq, bıyl shilde aıynda Qazaqstan BUU shtab-páterinde Ornyqty damý jónindegi joǵary deńgeıdegi saıası forýmǵa qatysyp, Ornyqty damý maqsattaryn iske asyrý boıynsha úshinshi erikti ulttyq sholýyn tanystyrdy. Sholýdy QR Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýty Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń úılestirýimen jáne Qazaqstandaǵy BUU Damý baǵdarlamasynyń kómegimen daıyndaǵan.