Qazaqstannyń energııa únemdeýdi 40%-ǵa jetkizýge múmkindigi bar
ASTANA. KAZINFORM – Energııa tapshylyǵy ony óndirý kólemin arttyrýdyń ǵana emes, únemdeý joldaryn da qarastyrý qajettiligin týdyrady. Elimizdiń bul salada alǵa qoıǵan maqsatty kórsetkishteri bar, ol arnaıy tujyrymdamada bekitilgen. Mejeli data – 2029 jyl. Al ondaǵy belgilengen jumystar 2023 jyly bastalǵan. Osy aralyqta energııa tıimdilikti arttyrý, JІÓ-niń energııa syıymdylyǵyn tómendetý baǵytynda qandaı jumystardyń atqarylyp jatqanyn bir sholyp shyqtyq.
Energııa tıimdiligi nemese energııa únemdeý tehnologııasynyń ekinshi aty —«kórinbeıtin otyn». Shynynda ol energııa óndirý kólemin arttyrmaı-aq ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Onyń paıdasy orasan zor: shyǵyn da, kómirtek shyǵaryndysy da azaıady.
Germanııa, Japonııa jáne Qytaı sııaqty damyǵan ónerkásiptik saıasaty bar elderde energııa tıimdiligin arttyrý ekonomıkanyń básekege qabilettiligin arttyrýdyń negizgi faktorlarynyń birine aınaldy. Qazaqstan da osy baǵytta ilgerilep keledi, alaıda qarqyny álemdik ortasha deńgeıden tómen.
Elimizde qazirgi zamanǵy energııa únemdeý júıesiniń negizi 2012 jyly qalandy deýge bolady. Sebebi sol jyly elimizde «Energııa únemdeý jáne energııa tıimdiligin arttyrý týraly» QR salalyq Zańy qabyldandy.
Al 2023 jyly 28 naýryzda Úkimet «Qazaqstan Respýblıkasynyń energııa únemdeý salasyn damytýdyń jáne energııa tıimdiligin arttyrýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn» bekitý týraly qaýly shyǵardy. Osylaısha jahandyq ekonomıkadaǵy jańa úrdisti bizdiń elde de jandandyrýdyń quqyqtyq normalary paıda boldy.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetine sáıkes, 2023 jyly jalpy ishki ónimniń energııa syıymdylyǵy 1000 AQSh dollaryna shaqqanda 0,3156 munaı ekvıvalentiniń tonnasyna (m.e.t.) teń bolǵan. Bul - kórsetkish 2008 jylǵy (0,518 m.e.t.) kórsetkishpen salystyrǵanda 39%-ǵa tómen.
Joǵaryda atalǵan tujyrymdamada energııa únemdeý saıasatyn qurý úshin JІÓ-niń energııa syıymdylyǵyn 2025 jylǵa qaraı 2008 jylǵy deńgeıdiń 25%-yna deıin tómendetý basty maqsat retinde kórsetilgen. Naqty kórsetkishter tek úshinshi toqsannyń sońynda jarııalanady, sondyqtan kórsetilgen mejege qanshalyqty jaqyndaǵanymyzdy ázirshe dóp basyp aıta almaımyz.
Deıturǵanmen, jaýapty vedomstvo bul baǵytta jumystyń júrip jatqanyn málimdedi. Biraq álemdik deńgeımen salystyrǵanda kóńil kónshiterlikteı kórsetkishke áli qol jetkize qoımappyz.
– Sońǵy jyldary Qazaqstan JІÓ-niń energııa syıymdylyǵyn tómendetýde jaqsy nátıjege qol jetkizip keledi, alaıda bul kórsetkish jahandyq ortasha deńgeıden tómen. Sol sebepti, Qazaqstan áli de energııa syıymdylyǵy joǵary ekonomıka retinde qalyp otyr. Bundaı jaǵdaıdyń qalyptasýyna el ekonomıkasy qurylymynyń ereksheligi sebep bolady. Bizde áli de energııany kóp qajet etetin salalardyń (munaı, gaz, metallýrgııa, ken óndirý ónerkásibi) úlesi joǵary, – delingen Kazinform agenttiginiń saýalyna Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi joldaǵan jaýapta.
TMD-da tórtinshimiz...
Halyqaralyq energetıkalyq agenttiktiń 2022 jylǵy derekterine sáıkes, Qazaqstannyń JІÓ energııa syıymdylyǵy Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy (EYDU) elderimen salystyrǵanda 3,3 ese joǵary. Al TMD elderi arasynda tórtinshi orynda tur.
|
№ |
El |
2021 |
2022 |
2023 |
|
1 |
EYDU |
0,1 |
0,096 |
0,093 |
|
2 |
Armenııa |
0,298 |
0,281 |
- |
|
3 |
Tájikstan |
0,309 |
0,298 |
- |
|
4 |
Ázerbaıjan |
0,305 |
0,308 |
- |
|
5 |
Qazaqstan |
0,32 |
0,315 |
0,3156 |
|
6 |
Ózbekstan |
0,431 |
0,392 |
- |
|
7 |
Moldova |
0,442 |
0,4 |
- |
|
8 |
Belarýs |
0,455 |
0,462 |
- |
|
9 |
Reseı |
0,548 |
0,545 |
- |
|
10 |
Qyrǵyzstan |
0,528 |
0,547 |
- |
|
11 |
Ýkraına |
0,87 |
0,853 |
- |
|
12 |
Túrikmenstan |
0,833 |
0,884 |
- |
Kesteden Qazaqstan TMD elderi arasynda Armenııa, Tájikstan jáne Ázerbaıjannan keıin turǵanymen, Túrikmenstan, Ýkraına jáne Reseı sııaqty elderden kórsetkishi 2-2,5 jarym esedeı joǵary ekenin ańǵarýǵa bolady.
Sarapshylardyń pikirinshe, energııa syıymdylyǵyn odan ári tómendetý úshin tek óndiristi jańǵyrtyp qana qoımaı, JІÓ qurylymyn da ózgertý kerek. Máselen, qyzmet kórsetý men óńdeý ónerkásibi úlesin arttyrý, tsıfrlyq jáne «jasyl» tehnologııalardy kóbirek engizý energııa syıymdylyǵyn eselep tómendetýge múmkindik beredi.
Jalpy ishki ónimniń (JІÓ) energııa syıymdylyǵy – ekonomıkanyń energııany paıdalaný tıimdiliginiń negizgi kórsetkishi. Bul kórsetkish neǵurlym tómen bolsa, energııa únemdiligi soǵurlym joǵary bolady.
Statıstıkalyq málimetterge súıensek, Qazaqstannyń energııa syıymdylyǵy baıaý, biraq birtindep tómendep kele jatqanyn kóremiz:
- 2021 jyly – 1000 AQSh dollaryna shaqqanda 0,320 munaı ekvıvalentiniń tonnasyna (m.e.t.);
- 2022 jyly – 0,315;
- 2023 jyly – 0,3156 (aldyńǵy jylǵy deńgeımen shamalas) teń.
Energııany únemdeý baǵyty: zań normasy, tehnologııa jáne nasıhat
Energııa únemdeý salasyn damytýdyń jáne energııa tıimdiligin arttyrýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn iske asyrý aıasynda Qazaqstan ekonomıkasynyń energııa syıymdylyǵyn tómendetý jáne energııany kóp qajet etetin salalardy jańǵyrtý baǵytynda birqatar jumysty iske asyrý kózdelgen. Qujatta jalpy sany 38-den astam is-shara josparlanǵan jáne olar ónerkásip, energetıka, kólik salalaryn, sondaı-aq turǵyn úı men bıýdjettik sektordy qamtıdy. Osy is-sharalardyń arqasynda ulttyq energetıkanyń turaqtylyǵy artyp, artyq energııa tutyný mólsherin azaıtý múmkin bolmaq.
Nysanaly ındıkatorlarǵa sáıkes, Qazaqstan 2029 jylǵa deıin myna kórsetkishterge qol jetkizýdi kózdep otyr:
- ónerkásiptiń energııa syıymdylyǵyn 2021 jylǵy deńgeıden 2029 jylǵa qaraı 10%-ǵa tómendetý;
- energetıka sektorynyń energııa syıymdylyǵyn 2021 jylǵy deńgeıden 2029 jylǵa qaraı 5%-ǵa tómendetý;
- úı-jaılar alańynyń bir birligine shaqqanda energııa tutynýdy 2021 jylǵy deńgeıden 2029 jylǵa qaraı 10%-ǵa tómendetý;
- jan basyna shaqqandaǵy energııa tutynýdy 2021 jylǵy deńgeıden 2029 jylǵa qaraı 5%-ǵa tómendetý.
Mynadaı nátıje kútemiz:
- JІÓ energııa syıymdylyǵynyń 2021 jylǵy deńgeıden 2029 jylǵa qaraı 10%-ǵa tómendeýi;
- elektr jáne jylý jelileri tozýynyń 5%-ǵa tómendeýi;
- energııa óndirýshi uıymdardyń negizgi jáne qosalqy jabdyqtary tozýynyń 5%-ǵa tómendeýi;
- energııa únemdeý salasyna 20 mln AQSh dollary somasynda ınvestıtsııanyń tartylýy;
- halyqtyń energııa únemdeý máselelerinde habardar bolýynyń 50%-dan astam qamtýmen artýy.
Negizgi baǵyttar boıynsha jaǵdaı:
1. Ónerkásip
Energoresýrstardyń óndiris kólemine shaqqandaǵy úlestik shyǵynyn eskere otyryp, energııa tutyný normatıvteri qaıta qaralyp jatyr. Metallýrgııa, hımııa jáne qurylys ónerkásibi úshin asa mańyzdy óndiristik úderisterdi jańǵyrtý jáne energııa únemdeıtin tehnologııalardy engizý jumystary júrgizilip jatyr.
2. Energetıka
Elektr energııasynyń naqty ýaqyt rejımindegi teńgerimdeýshi naryǵy engizildi, bul suranys pen usynysty ıkemdi retteýge múmkindik beredi. Energııa óndirýshi uıymdardy jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan ınvestıtsııalyq baǵdarlamalardy irikteý tásilderi de qaıta qaralyp, basty nazar energııa tıimdiligine aýdaryldy.
3. Bıýdjettik sektor
Energoservıstik kelisimsharttar salasyndaǵy zańnamalyq kedergilerdi joıý boıynsha ózgerister ázirlenip jatyr. Bıýdjettik mekemeler tarapynan energııatıimdi jabdyqtardy satyp alý úlesin arttyrý boıynsha jumystar atqarylý ústinde.
4. Turǵyn úı sektory jáne turǵyndar
Qurylys materıaldary men konstrýktsııalaryna qoıylatyn energııa tıimdilik talaptaryn retteıtin normatıvterge ózgerister engizildi. Sonymen qatar, halyqty energııany tıimdi tutyný máseleleri jóninde aqparattandyrýǵa basa nazar aýdarylady.
5. Kólik
Gaz, elektr jáne bıologııalyq otynmen júretin qoǵamdyq kólikti qoldanýdy keń nasıhattaý, sondaı-aq qalalarda velosıped ınfraqurylymyn damytý sharalary iske asyrylyp jatyr.
Sonymen qatar, QR ÁQBtK-ge energııany únemdeý jáne energııa tıimdiligin arttyrý týraly zań talaptaryn buzǵany úshin ákimshilik jaýapkershilikti qarastyratyn ózgerister daıyndaldy. Memlekettik energetıkalyq tizilimdi basqa tsıfrlyq platformalarmen biriktirip, Biryńǵaı aqparattyq júıe qalyptastyrý jumysy júrgizilip jatyr.
Ónerkásip – eldegi eń iri energııa tutynýshysy
Qazaqstanda ónerkásip sektory burynnan energııa tutyný boıynsha aldyńǵy orynda. Alaıda sońǵy úsh jylda bul salada energııany túpkilikti tutyný kóleminiń azaıý úrdisi baıqalady. Buǵan óndiristi jańǵyrtý, energııa únemdeıtin tehnologııalardy engizý jáne ekonomıkalyq qurylymdaǵy ózgerister sebep bolǵan.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń derekterine sáıkes, ónerkásiptegi energııa tutyný kólemi mynadaı:
- 2021 jyl — 13 107,0 m.e.t,
- 2022 jyl — 12 251,4 m.e.t,
- 2023 jyl — 11 449,1 m.e.t.
Osylaısha, 2021 jyldan 2023 jylǵa deıingi kezeńde ónerkásip sektoryndaǵy energııa tutyný kólemi 12%-dan astam azaıdy.
– 2024 jylǵy statıstıkalyq jáne salalyq derekter osy jyldyń úshinshi toqsanynda jasalady. Onyń qorytyndysy boıynsha salystyrmaly taldaý júrgiziletin bolady, – dep málimdedi Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginen.
Turǵyn úı sektory ónerkásipten de kóp energııa tutynady
Qazaqstannyń turǵyn úı sektoryndaǵy energııany túpkilikti tutyný kólemi ózgerip turady, biraq tutyný kólemi joǵary dep sanalady, tipti ónerkásip kórsetkishterinen de asyp túsedi.
Sońǵy úsh jyldaǵy kórsetkishter mynadaı:
- 2021 jyl — 14 713,0 m.e.t,
- 2022 jyl — 13 388,2 m.e.t,
- 2023 jyl — 13 897,6 m.e.t.
Osylaısha, 2022 jyly 2021 jylmen salystyrǵanda tutyný 9%-ǵa tómendedi. Alaıda 2023 jyly energııa tutyný kólemi qaıtadan 500 myń m.e.t. ósti. Bul turǵyn úı qorynyń kóbeıýimen, jylytý maýsymynda jylý jáne elektr energııasyn tutynýdyń artýymen, sondaı-aq ortalyqtandyrylǵan energııa jelilerine jalǵanatyn kózderdiń keńeıýimen baılanysty bolýy múmkin.
Ónerkásip dástúrli túrde energııa resýrstarynyń eń iri tutynýshysy bolyp sanalsa da, Qazaqstanda túpkilikti energııa tutynýdyń eń úlken úlesi turǵyn úı sektorynyń enshisinde. Mundaı kórsetkish eldiń klımattyq erekshelikterine jáne turǵyn úı qorynyń tehnıkalyq jaı-kúıine baılanysty qalyptasady.
Qazaqstan kúrt kontınentaldy klımaty bar elderdiń qataryna jatady. Eldiń birneshe óńirinde jylytý maýsymy jylyna 7 aıǵa deıin sozylady, bul jylý energııasyna turaqty joǵary suranystyń týyndaýyna sebep bolady.
Memlekettik organdardyń derekterine sáıkes, el aýmaǵynda:
- 1970 jylǵa deıin salynǵan 736 myńnan astam turǵyn úı bar;
- 1971 jyldan 1990 jylǵa deıin salynǵan shamamen 659 myń úı bar.
Bul ǵımarattardyń basym bóligi keńestik kezeńde, eskirgen qurylys standarttary boıynsha salynǵan jáne jylýdy saqtaý men energııa tıimdiligine qoıylatyn talaptar óte tómen bolǵan. Sonyń saldarynan jylý joǵaltý kórsetkishi joǵary jáne sáıkesinshe energııa tutyný mólsheri de kóp.
Bıýdjettik sektordaǵy energııa tutyný
Qazaqstandaǵy JІÓ-niń energııa syıymdylyǵyn tómendetý sharalary qatarynda bıýdjettik sektordaǵy energııa únemdeýdi arttyrý negizgi basym baǵyttardyń biri sanalady. Oǵan normatıvtik bastamalar, energetıkalyq monıtorıng jáne energııa únemdeıtin jabdyqtardy memlekettik satyp alýdy baqylaý sekildi is-sharalar kiredi.
2022 jyldan bastap «Energııa únemdeý jáne energııa tıimdiligin arttyrý týraly» zańǵa mańyzdy ózgerister engizildi. Olardyń ishinde:
- bıýdjettik uıymdar úshin energııa tutyný normatıvterin bekitý;
- memlekettik mekemelerdiń energııa tutynýyn monıtorıngileý erejelerin engizý;
- normatıvterdi esepteý ádistemesin ázirleý;
- energııa únemdeý salasyndaǵy satyp alýlardy baqylaý erejelerin qabyldaý.
2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha 10 742 memlekettik mekemede energoaýdıt júrgizildi. Bul mekemelerdiń energııa tutyný kórsetkishi 1 649 722 shartty otyn tonnasyna (sh.o.t) jetti.
Tutyný mólsheri:
- Bilim berý mekemeleri – 60,5% (999 462,8 sh.o.t);
- Ákimshilik mekemeler – 33,6% (553 977,8 sh.o.t);
- Densaýlyq saqtaý jáne mádenıet mekemeleri – 5,9% (96 331,4 sh.o.t).
Orta eseppen bir memlekettik mekeme jylyna 146 tonna shartty otyn tutynady. Bul energııa tutyný júıelerin jańǵyrtý arqyly edáýir únem jasaýǵa múmkindik baryn kórsetedi.
Energııa tutynýdy baqylaýmen qatar, satyp alynatyn jabdyqtardyń energııa tıimdilik standarttaryna sáıkestigi de tekseriledi. Alaıda 2023–2024 jyldardaǵy nátıjeler birqatar osal tustardy ashyp berdi.
2023 jyl:
- 3 716 satyp alý sharty qaraldy;
- onyń ishinde 2 578-i júzege asty;
- 6 744 birlik jabdyq satyp alyndy;
- onyń 59,1%-y energııatıimdilik talaptaryna saı;
- 40,9%-y saı emes.
2024 jyl:
- 9 949 satyp alý sharty qaraldy;
- onyń ishinde tońazytqysh jabdyqtar boıynsha – 663;
- jaryqtandyrý quraldary boıynsha – 9 286;
- talaptarǵa saı jabdyq – 15,26%;
- talaptarǵa saı emes – 84,7%.
TÚKSh salasyndaǵy energııaúnemdilikti arttyrýǵa ne kedergi?
Qazaqstandaǵy turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq (TKSh) salasynda energııa tıimdiligin arttyrý máselesi áli de ózekti kúıde qalyp otyr. Bul turǵyn úı sektorynyń eldegi jalpy energııa tutynýdaǵy úlesiniń joǵary bolýymen baılanysty.
Basty kedergiler:
- Tozyǵy jetken turǵyn úı qory. Kóptegen úılerge keshendi jańǵyrtý qajet – terezelerdi aýystyrý, qasbetterdi oqshaýlaý, jylý júıelerin jańartý.
- Qarjylandyrýdyń jetispeýshiligi. Energııatıimdi tehnologııalardy engizý úshin qomaqty ınvestıtsııa qajet. Biraq qazirgi tańda turǵyndar men basqarýshy kompanııalar úshin qoljetimdi aýqymdy qarjy quraldary joq.
- Retteýdiń álsizdigi. Energııa únemdeý salasyndaǵy zańnama damyp kele jatqanyna qaramastan, kúrdeli jóndeý men qurylysqa qatysty mindetti ári naqty standarttardyń bolmaýy reformalardy tejeıdi.
- Halyqtyń habardar bolý kórsetkishi tómen. Kóptegen azamattar energııa únemdeýshi sheshimderdiń qanshalyqty paıdaly ekenin jete bilmeıdi, bul olardyń yntasyn tómendetedi. Basqarýshy kompanııalardyń da kóbine energoaýdıt pen jańǵyrtý josparyn jasaý salasynda biliktiligi tómen.
Mamandar TKSh salasyndaǵy jaǵdaıdy túbegeıli ózgertý úshin keshendi sheshimderdi usynyp otyr. Máselen, olar energııa únemdeýdi arttyratyn jóndeý jumystaryna qosymsha qarjy bólýge kómektesetin memlekettik baǵdarlama ázirleý qajettiligin aıtady.
Sonymen qatar jeńildikti qarjy quraldaryn, sonyń ishinde sýbsıdııalanǵan nesıeler men energııatıimdi úıler úshin «jasyl» ıpotekalardy ázirleý jáne engizý qajet. Odan bólek energııatıimdilik talaptaryn kúsheıtý, kadrlardyń biliktiligin arttyrý jáne monıtorıng júrgizýge arnalǵan tsıfrlyq platformalardy qurý mańyzdy.
Esepteýlerge sáıkes:
- óńdeý ónerkásibinde energııa únemdeý áleýeti – shamamen 7%;
- energetıka salasynda – 8%;
- turǵyn úılerde, kommertsııalyq jáne memlekettik ǵımarattar qoryna tıesili nysandarda – 40%.
Aıta ketsek, Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Erlan Nysanbaev Qazaqstanda qoqys jaǵatyn zaýyttar salynýy múmkin ekenin málim etken bolatyn. Atap aıtqanda, qoqys jaǵý arqyly elektr energııasyn óndirýdi jáne sol arqyly tabys tabýdy kózdeıtin kompanııalardyń ınvestıtsııalyq jobalary qarastyrylyp jatyr.