Qazaqstan men Ázerbaıjan qarym-qatynasy baýyrlastyq pen senim negizinde qurylǵan – Ilham Álıevpen suhbat
ASTANA. KAZINFORM - Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev Qazaqstanǵa memlekettik sapary qarsańynda Kazinform agenttigine bergen eksklıýzıvti suhbatynda eki el arasyndaǵy saıası dıalogtiń joǵary deńgeıi, kólik-logıstıka men munaı-gaz salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń qarqyndy damýy, sondaı-aq «jasyl» energetıka salasyndaǵy birlesken jumys pen Túrki memleketteri uıymy aıasyndaǵy bastamalardyń bolashaǵy jaıynda aıtyp berdi.
— Qurmetti Prezıdent myrza, jaqyn arada Sizdiń Qazaqstan Respýblıkasyna memlekettik saparyńyz bolady. Osy oraıda Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy saıası baılanystardyń qazirgi deńgeıin qalaı sıpattar edińiz jáne aldaǵy sapardan ne kútesiz?
— Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy saıası qarym-qatynas búginde joǵary ózara senimdilikpen sıpattalady. Ótken onjyldyqtarda tarıhı turǵydaǵy baýyrlastyq, dostyq jáne ózara qoldaýǵa, ortaq túrki biregeıligine, uqsas mádenı dástúr men rýhanı qundylyqtardyń berik irgetasyna súıene otyryp, biz shyn máninde naǵyz strategııalyq jáne odaqtas seriktestikti ornattyq.
Ekijaqty yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa yqpal etetin mańyzdy faktor retinde belsendi jáne syndarly dıalogty atap óter edim. Sebebi osy is-qımyldar joǵary deńgeıde júrip jatyr jáne barlyq deńgeıdegi memleketaralyq qatynastardy jan-jaqty tereńdetýge serpin berip otyr.
Keıingi úsh jylda baýyrlas elge osymen jetinshi ret saparlamaqpyn. Qazaqstanǵa ár saparymda qarqyndy damý men jańa tabystardyń kýási bolǵanyma qýanyshtymyn. Bul jetistikter Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń basshylyǵymen júrgizilip jatqan maqsatty jáne durys josparlanǵan memlekettik saıasattyń aıǵaǵy.
Eldi jańǵyrtý men ekonomıkany ártaraptandyrýǵa baǵyttalǵan reformalardyń sátti júzege asyrylýy erekshe áser qaldyryp otyr. Búkil baýyrlas Qazaqstan halqyn aýqymdy nátıjelermen quttyqtaǵym keledi. Atalǵan kezeńde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev Ázerbaıjanǵa alty ret saparmen keldi.
Osynyń barlyǵy elderimiz arasyndaǵy jan-jaqty seriktestik pen strategııalyq ózara is-qımyldy damytýǵa degen umtylysymyzdy kórsetedi. Sonymen qatar, turaqty baılanystar kún tártibindegi ózekti máselelerdi jedel sheshýge jáne yntymaqtastyqtyń negizgi baǵyttary boıynsha kelisilgen ustanymdardy ázirleýge múmkindik beredi.
Osy múmkindikti paıdalana otyryp, azat etilgen Fızýlı qalasynda Qurmanǵazy atyndaǵy Balalar shyǵarmashylyǵy ortalyǵyn salǵan baýyrlas Qazaqstanǵa taǵy da rızashylyǵymdy bildirgim keledi. Bul ortalyq búginde 100-ge jýyq bala bilim alyp jatqan mańyzdy mádenı ári aǵartý mekemesine aınaldy.
Ótken jyldar ishinde biz berik kelisim men quqyqtyq bazany – 170-ke tarta qujatty ázirledik, saıası, saýda-ekonomıkalyq, ınvestıtsııalyq, mádenı-gýmanıtarlyq jáne basqa da salalardaǵy jemisti yntymaqtastyqtyń tetikterin belgiledik.
Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy Strategııalyq áriptestik jáne odaqtastyq týraly sharttyń mańyzdylyǵyna erekshe touqtalǵym keledi. Bul rette, bıyl osy mańyzdy qujatqa qol qoıylýynyń 20 jyldyǵyn atap óttik. Bul qujat ártúrli salada Ázerbaıjan-Qazaqstan yntymaqtastyǵyn damytýǵa berik negiz qalap, ótken jyldary elderimizdiń yntymaqtastyǵy barlyq baǵytta aıtarlyqtaı keńeıdi.
Sondaı-aq, Joǵary memleketaralyq keńesti ótkizýdiń mańyzdylyǵyn atap ótken jón. Onyń alǵashqy otyrysy byltyr Qazaqstan Prezıdentiniń Ázerbaıjanǵa memlekettik sapary barysynda ótken. Astanada aldaǵy ekinshi otyrys barysynda ózara tıimdi yntymaqtastyqtyń perspektıvasy men Ázerbaıjan-Qazaqstan qarym-qatynasyn jańa deńgeıge shyǵarý qadamdary talqylanady.
Ázerbaıjan men Qazaqstan kópjaqty formattarda, onyń ishinde halyqaralyq jáne óńirlik uıymdar aıasynda tıimdi yntymaqtastyqta jumys istep jatyr. Atap aıtqanda, BUU, Túrki memleketteri uıymy, Islam yntymaqtastyǵy uıymy, Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes jáne basqa uıymdar aıasynda jemisti qarym-qatynas ornaǵan. Eki el halyqaralyq arenada bir-birin únemi qoldap keledi, kóptegen máseleler boıynsha ortaq ustanymdy jarııalap otyr.
— Sońǵy jyldary Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq qalaı damyp jatyr?
— Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń aýqymy óte keń. Saýda-ekonomıkalyq ózara is-qımyldyń turaqty damyp otyrǵanyn erekshe atap ótkim keledi. Eki el de birlesken bastamalardy dáıekti túrde júzege asyryp, ekonomıkanyń túrli salalaryndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtýde. Bul ilgerileý memlekettik maqsatty saıasattyń, bıznes-qoǵamdastyq ókilderi arasyndaǵy belsendi dıalogtyń, sondaı-aq ózara tıimdi ári seriktestik qarym-qatynasty damytýǵa qatysty ortaq mindettemeniń arqasynda múmkin boldy.
Qazirgi kezde elimizde qazaqstandyq kapıtaldyń qatysýymen 250-ge jýyq kommertsııalyq qurylym tirkeldi. Bul óz kezeginde ınvestıtsııalyq klımatqa degen senimniń joǵary deńgeıin rastap, ekonomıkalyq yntymaqtastyqty odan ári keńeıtý úshin berik negiz qurdy. Ózara saýdada da oń serpin anyq baıqaldy. 2024 jyly eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 470 mln dollardy qurady, al 2025 jyldyń qańtar-tamyzy aralyǵynda 547 mln dollarǵa jetti. Bul ósim Orta dálizdiń áleýetin tıimdi paıdalanýdyń jáne kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymdy júıeli túrde jańǵyrtýdyń arqasynda boldy.
Sonymen birge, Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy ınvestıtsııalyq yntymaqtastyq nyǵaıa túsýde: Ázerbaıjannyń Qazaqstan ekonomıkasyna quıǵan ınvestıtsııasynyń kólemi 225 mln dollarǵa jetti, al Ázerbaıjandaǵy qazaqstandyq ınvestıtsııa 136 mln dollardy qurady. Bul kórsetkishter uzaq merzimdi seriktestik pen turaqty damýǵa taraptardyń ózara múddeli ekendigin baıqatty.
— Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy kólik-logıstıka, munaı-gaz sektory men «jasyl» energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyq deńgeıin qalaı baǵalaısyz? Orta dálizdiń eki el úshin mańyzy qandaı? Aqtaý jáne Alıat porttary arqyly tasymaldaýdyń tıimdiligin arttyrý úshin qandaı sharalar qabyldanyp jatyr?
— Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy kólik-logıstıkalyq yntymaqtastyq ekonomıkalyq ósý men óńirlik naryqtardyń ıntegratsııasy úshin jańa múmkindikti ashatyn strategııalyq mańyzdy sala. Infraqurylymnyń úzdiksiz damýy jáne tarıf pen logıstıkalyq artyqshylyqtardyń keńeıýi tasymaldaý kólemin ulǵaıtý men ekijaqty qarym-qatynastardy odan ári nyǵaıtý úshin qolaıly jaǵdaı jasaıdy.
Qazirgi kezde yntymaqtastyqtyń bul salasy aıtarlyqtaı ilgerilep keledi. Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy tranzıttik tasymaldaý 2024 jyly 3,5 mln tonnadan asty, bul kórsetkish onyń aldyndaǵy kezeńmen salystyrǵanda 20%-ǵa artqan. Orta dáliz elder arasyndaǵy turaqty jáne tıimdi baılanysty qamtamasyz etýde sheshýshi ról atqarady.
2022 jyly Aqtaýda Orta dálizdi damytý jáne paıdalaný boıynsha «2022–2027 jyldarǵa arnalǵan Jol kartasyna» qol qoıyldy. Bul turǵyda Túrkııa, Ázerbaıjan jáne Qazaqstan arqyly ótetin aýmaq qamtylǵan. Qujatta úsh eldiń kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymyn qatar damytý, jumystardy ońtaılandyrý, qosymsha júk aǵynyn tartý, biryńǵaı tarıftik saıasatty júzege asyrý, logıstıkalyq ortalyqtar jelisin damytý, basqa da negizgi máselelerdi sheshý qarastyrylǵan.
Mańyzdy ınfraqurylymdyq jobalardyń biri – Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy Kaspıı teńiziniń túbimen sýasty talshyqty-optıkalyq baılanys jelilerin salý. Qurylys kelisimshartyna 2025 jyldyń naýryz aıynda Bakýde qol qoıyldy, al jumystardyń aıaqtalýy 2026 jyldyń sońyna josparlanǵan. Bul qadamdar tsıfrlyq ıntegratsııany kúsheıtedi.
Munaı-gaz salasynda SOCAR men «QazMunaıGaz» Ulttyq kompanııasy Aqtaý-Djeıhan baǵyty boıynsha jylyna 1,5 mln tonna qazaqstandyq tranzıttik munaıdy tasymaldaý týraly bas kelisimge qol qoıdy. 2024 jyly tranzıt kólemin kezeń-kezeńmen ulǵaıtý jáne tarıfterdi tómendetý týraly kelisimge qol qoıyldy.
Aqtaý jáne Alıat porttary arqyly tasymaldaýdyń tıimdiligin arttyrý úshin ınfraqurylymdy jańǵyrtý, jyljymaly quramdy jańartý jáne basqa da sharalar júzege asyrylyp jatyr. Bul óz kezeginde Eýropa men Azııa arasyndaǵy negizgi tranzıttik baǵyt retinde Orta dálizdiń pozıtsııasyn nyǵaıtady.
Ónerkásiptik kooperatsııada keme jasaý salasyndaǵy seriktestik te mańyzdy baǵyt sanalady.
Ekijaqty kún tártibinde «jasyl» energetıkany damytý basty oryn alady. 2024 jyly Ázerbaıjan, Qazaqstan jáne Ózbekstan energetıkalyq júıelerdi biriktirýge jáne jańartylatyn energııa kózderin ilgeriletýge baǵyttalǵan birqatar strategııalyq kelisim men memorandýmdarǵa qol qoıdy. Bul bastamalar memleketterdiń ornyqty damýǵa jáne ekologııalyq taza tehnologııalarǵa kóshýge degen ortaq mindettemesin kórsetedi.
— Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtýdaǵy Túrki memleketteri uıymynyń rólin qalaı baǵalaısyz?
— Túrki memleketteri uıymy (TMU) Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy baýyrlastyq baılanystardy nyǵaıtýda mańyzdy ról atqaryp otyr jáne saıası dıalogty tereńdetý, ekonomıkalyq qarym-qatynasty keńeıtý, sondaı-aq gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty damytýda tıimdi alań retinde qyzmet etedi.
2009 jyly Ázerbaıjannyń ejelgi jerinde — Nahchyvanda qurylǵan Túrki memleketteri uıymy túrki halyqtary men elderi arasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa zor úles qosty. Byltyr Shýshada birinshi beıresmı Sammıt ótti, al jýyrda Gabalada TMU Memleket basshylary keńesiniń 12-shi Sammıti uıymdastyryldy. Osy joǵary deńgeıdegi kezdesýler barysynda uıym aıasynda elderimiz arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń negizgi máseleleri talqylanyp, Túrki memleketteri uıymynyń nyǵaıýyna, túrki áleminiń tyǵyz yntymaqtastyǵyna, onyń saıası ári ekonomıkalyq jáne áskerı qýatynyń ósýine, jahandyq arenada kúsh-qýat ortalyǵyna aınalýyna yqpal etetin deklaratsııalarǵa qol qoıyldy.
TMU boıynsha mádenı-gýmanıtarlyq jáne bilim berý salasynda elderimiz arasyndaǵy yntymaqtastyǵy júıeli ári ilgerilemeli sıpatqa ıe. Birlesken bastamalar festıvalder, kórmeler, ádebı keshter men konferentsııalar uıymdastyrýdan bastap, ǵylymı jáne bilim berý mekemeleriniń belsendi yntymaqtastyǵyna deıingi keń aýqymdy salalardy qamtıdy.
TMU aıasynda Halyqaralyq Túrki akademııasy tabysty túrde jumys istep tur. Onyń zetteý júrgizýdegi, ǵylymı jáne bilim berý baılanystaryn nyǵaıtýdaǵy mańyzy zor.
Munymen qosa, TÚRKSOI, Túrki mádenıeti men murasy qory, Túrki memleketteriniń Parlamenttik Assambleıasy jáne basqa da halyqaralyq uıymdar aıasynda tyǵyz yntymaqtasyp otyrmyz. Osynyń bári Ázerbaıjan men Qazaqstan arasyndaǵy senimniń joǵary deńgeıde ekenin taǵy bir márte dáleldedi.
1926 jyly Bakýde ótken Birinshi túrkologııalyq sezdiń tarıhı mańyzyn erekshe atap ótkim keledi. Bul oqıǵa túrki ǵylymynyń, mádenıetiniń, birliginiń damýyndaǵy mańyzy joǵary qadam boldy. Keler jyly bul aıtýly forýmnyń ótkenine 100 jyl tolady. Sondyqtan TMU aıasynda Birinshi Túrkologııalyq sezdiń mereıtoıyn saltanatty túrde atap ótý josparlanǵan.
— Eki eldiń mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy yntymaqtastyǵy qanshalyqty tyǵyz órbip keledi?
— Buǵan deıin aıtyp ótkenimdeı, bizdiń halyqtardy san ǵasyrlyq tarıh, mádenıet, din jáne ortaq qundylyqtar biriktiredi. Mádenı baılanystardy damytý halyqtarymyzdy jaqyndastyryp, baýyrlastyq baılanystardy nyǵaıtýda mańyzdy ról atqarady.
2023 jyly Ázerbaıjanda Qazaq mádenıetiniń kúnderi, 2024 jyly Qazaqstanda Ázerbaıjan mádenıetiniń kúnderi ótti. Mundaı is-sharalar halyqtarymyz arasyndaǵy shyǵarmashylyq baılanystyń qarqyndy damýyn kórsetip, eki eldiń mádenı dástúrlerin ózara baıytýǵa yqpal etedi.
Qazaq ádebıetiniń damýyna súbeli úles qosqan kórnekti tulǵalardyń biri Kemel Toqaevtyń «Túnde atylǵan oq» kitaby ázerbaıjan tilinde jaryq kórgenin qýana atap ótkim keledi.
Sondaı-aq, 2023 jyly Bakýde Kemel Toqaevtyń 100-jyldyǵyna jáne Mır Jalal Pashaevtyń 115-jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq konferentsııa ótti.
— Kaspıı teńiziniń taıyzdaný problemasy ózekti bola tústi. Ázerbaıjan men Qazaqstan bul máseledegi kúsh-jigerin qalaı úılestirip jatyr?
— Ókinishke qaraı, búginde Kaspıı teńizi birqatar kúrdeli ekologııalyq problemaǵa tap boldy. Eń ózekti máselelerdiń biri – sý deńgeıiniń tómendeýi. Bul jaǵdaı ekologııalyq jáne ekonomıkalyq turǵydan qaýipti.
2022 jylǵy Altynshy Kaspıı sammıtinde Kaspıı teńizindegi ekologııalyq balanstyń buzylýy máselesin kóterdim. Sodan beri jaǵdaı tek nasharlap keledi. Kaspıı teńiziniń sý deńgeıi kúrt tómendep jatyr, onyń sebebi tek klımattyń ózgerýimen shektelmeıdi.
Qazirgi jaǵdaıda Kaspıı mańy elderiniń barlyǵy tyǵyz yntymaqtastyq ornatyp, ǵylymı aqparatpen belsendi almasyp, onyń saldaryn jeńildetý boıynsha kelisilgen is-sharalardy ázirleýi óte mańyzdy.
Kaspıı teńizi deńgeıiniń tómendeýi jáne onymen baılanysty ekologııalyq ózgerister bıoártúrlilik pen ekojúıeniń turaqtylyǵyna qaýip tóndiredi. Sondyqtan tabıǵatty qorǵaý men ekologııalyq balansty qalpyna keltirý boıynsha úılestirilgen qadamdar qajet.
Sonymen qatar, Ázerbaıjan, Qazaqstan jáne basqa da Kaspıı mańy elderi Kaspıı teńizin qorǵaý jónindegi bastamalardy óńirlik ári halyqaralyq alańdarda belsendi túrde ilgeriletýi kerek.
Qazir qarqyn alyp otyrǵan transulttyq ekologııalyq táýekelder jaǵdaıynda Kaspıı teńizi endi jaı ǵana sý aıdyny emes, ıaǵnı bizdiń ortaq jaýapkershiligimizdiń jáne birlesken is-qımyldiń sımvolyna aınalyp otyr.
Eske salsaq, QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen 20-21 qazan kúnderi Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev Qazaqstanǵa memlekettik saparmen keledi.