Qazaqstanǵa atom elektr stantsııasy qajet pe

Atom energetıkasy ónerkásip pen el ekonomıkasynyń damýyna eleýli yqpal etedi. Qazaqstanda ýran ónimderin óndirý salasynda barlyq qajet múmkindik bar. Elimizge turaqty bazalyq generatsııa jáne taza energııanyń kózi kerek. Bul rette AES salynsa, ol tutynýshylardy qymbat emes ári ekologııalyq elektr enegııasymen qamtıtyn bolady. Bul týraly otandyq ǵalymdar Almatyda ótken basqosýda aıtty, dep habarlaıdy Kazinform.

AES salynsa Chernobyl apaty sekildi apat bolýy múmkin be?

Qazaqstan 2009 jyldan beri ýran óndirýden álemde birinshi orynda jáne ýrannyń barlanǵan qory boıynsha ekinshi orynda. Bul týraly «Qazaqstan atom elektr stantsııalary» JShS bas dırektory Tımýr Jantıkın aıtty.

Eger elimizdiń barlanǵan qorlary týraly aıtar bolsaq, energııa tasymaldaýshylar boıynsha birinshi orynda bizde ýran tur. Ol búginde arzan baǵaǵa shetelge ketip jatqan bizdiń negizgi energııa tasymaldaýshymyz bolyp tur. Sondyqtan búginde Qazaqstanda atom energetıkasyn damytý óte oryndy másele dep sanaımyn. Negizi mundaı jobany 90-shy jyldary bastamaqshy bolǵan. Alaıda, kúrdeli qarjylyq jaǵdaıǵa baılanysty ol kezde iske aspaǵan edi. Ekinshi joba Mańǵystaýda qarastyryldy. Ol da iske aspaı qaldy. Degenmen, atom salasy biz úshin tańsyq dúnıe emes. Bizde búginde jaqsy kadrlarymyz ben áleýetimiz bar, Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy, ıAdrolyq fızıka ınstıtýty jumys isteıdi. Olar uzaq jyldar boıy atom reaktorlaryn paıdalanyp kele jatyr, al bul reaktorlar atom elektr stantsııalarynan aıtarlyqtaı ózgeshe emes. Bul rette bizde úlken tájirıbe bar», - dedi Tımýr Jatıkın.

Ol elimizde AES salynsa, Chernobol apaty sekildi apat bolmaıtynyn aıtty.

«Chernobyl apatynyń bolý sebebi onda joǵary qýatty kanaldyq rektorlar boldy. Búginde ondaı reaktorlardy salmaıdy ári biz ondaı jobalardy biz qarastyrǵan joqpyz. Al Fýkýsımada qaınaıtyn reaktorlar boldy. Al olar ekinshi býynǵa jatady jáne olar azdap eskirgen. Biz tek úshinshi jáne + úshinshi býynnyń reaktorlaryn qarastyrdyq. Bul rette sý reaktorlary senimdi konstrýktsııa retinde usynyldy. Eger apatty jaǵdaı bolǵan jaǵdaıda, barlyq radıoaktıvti jáne basqa da zattar qýatty konteınerdiń ishinde qalady. ıAǵnı, syrtqa, qorshaǵan ortaǵa eshteńe shyqpaıtyn bolady. ıAǵnı, búgingi zamanaýı reaktorlardy óte senimdi dep aıta alamyz», - dedi ǵalym.

Ol sondaı-aq Qazaqstanda AES salý jóninde 4 áleýetti jetkizýshi: reseılik «RosAtom», qytaılyq «CNNC», koreıalyq «KHNP» jáne frantsııalyq «IDF» komanııalary bar ekenin aıtty.

«Búginde biz frantsııalyq Assystem kompanıaısymen birge krıterııler júıesin jetildirdik jáne bizge usynylǵan jobalarǵa salystyrmaly taldaý jasap jatyrmyz. Onda jańa málimetter anyqtalýda jáne onda ekonomıkaǵa qatysty sheshýdi qajet etetin máseleler bar. Negizi joǵaryda atalǵan tórt kompanııa da is júzinde birdeı dese bolady», - dedi «Qazaqstan atom elektr stantsııalary» JShS bas dırektory Tımýr Jantıkın.

AES elimizdi bir ǵasyr boıy elektr enegrııasymen qamtamasyz ete me?

ıAdrolyq fızıka ınstıtýtynda bolashaqta Qazaqstanda salynatyn AES-tiń qurylymyna uqsas «sý-sý Qazaqstan reaktory» (CCR-Q) qondyrǵysy bar. Ol 60 jylǵa jýyq ýaqyt boldy oqys oqıǵasyz jumys istep keledi. Bul týraly ıAdrolyq fızıka ınstıtýtynyń bas dırektory Saıabek Sahıev aıtty.

«Instıtýt bazasyndaǵy negizgi qondyrǵylardyń biri «sý-sý Qazaqstan reaktory» (CCR-Q). Búgingi kúni Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttiginiń (MAGATE) AES pen atom reaktorlaryna qoıatyn talaby birdeı. Al álemdegi eń qaýipsiz AES túri — sý-cý energetıkalyq reaktory bolyp sanalady. Bul rette elimizdegi jalǵyz statsıonarlyq ǵylymı-zertteý reaktory SSR-Q 1967 jyldan birden-bir oqys oqıǵasyz jumys istep keledi. SSR-Q zertteý reaktorynyń qurylymy bolashaqta Qazaqstanda salynatyn AES-tiń qurylymy ispettes. Demek Almatynyń tómengi jaǵynda 56 jyldan beri atomdyq elektr stantsııasy jumys istep tur desek te bolady», - dedi Saıabek Sahıev.

Onyń sózinshe qazaqstandyqtarda Semeı polıgonynyń zardabynan qalǵan fobııa bar.

«Alaıda AES degenimiz ol bazalyq elektr enegrııa. Ol 100 jyl ýaqyt derlik úzdiksiz elektr energııamen qamtamasyz etetin bolady. Menińshe AES salatyn kompanııanyń barlyǵy alǵashqy 60 jylǵa kepildik beredi. Biraq, tájirıbe kórsetkendeı AES eń az degende 80 jyl jumys isteıdi. 80 jyldyń ar jaǵynda 100 jyl da alys emes», - dedi ıAdrolyq fızıka ınstıtýtynyń bas dırektory.

AES salynsa qandaı mamandar men ǵalymdar kóbeıedi?

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Teorııalyq jáne ıadrolyq fızıka kafedrasynyń meńgerýshisi, professor Medeý Ábishevtiń aıtýynsha, atom enegretıkasy jel, kún engegııasynan qaraǵanda turaqty energııa beredi.

«Kún, jel enegrııasy tabıǵı jaǵdaıǵa baılanysty bolǵan soń, barlyq ýaqytta kerekti qýatty qamtamsyz ete almaıdy. Sol sebepti jasyl energııa kózderiniń dıversıfıkatsııasy mindetti túrde qajet. Ol kózderdiń biri retinde AES-ty alǵan mańyzdy. Jalpy, radıofobııa degen jaqsy nárse emes, ekinshiden atom energetıkasyn damytý bizde qajetti mamandardyń kóbeıýine ákeledi. Ol mamandar elimizde radıoaktıvti lastanǵan jerlerdi tazalaýǵa kerek. Negizi elimizde ıadrolyq tehgologııamen aınalysatyn adamdar bar, alaıda olardyń sanyn kóbeıtý kerek. Sebebi, damyǵan memleket bolý úshin onda ıadrolyq tehnologııamen aınalysatyn ǵalymnyń sany kóp bolý kerek», - dedi professor Medeý Ábishev.

Ol sondaı-aq bıyl QazUÝ-da bolashaqta ıadrolyq tehnologııamen aınalysatyn mamandardy daıyndaıtyn «ıadrolyq ınjenerııa» mamandyǵy ashylǵanyn aıtty. Qazir onda atalǵan salaǵa qyzyqqan jastar bilim alýda.

Bolashaqta AES salynýy múmkin Úlken aýyly seısmoqaýipti aımaq pa?

Bolashaqta AES salynýy múmkin Úlken aýyly seısmoqaýipti aımaq emes. Bul týraly Ǵ.Dáýkeev atyndaǵy Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıtetiniń professory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory Birlesbek Alııarov aıtty.

«Frantsııada 50 jyl boldy AES jumys istep keledi. Onda osy ýaqytqa deıin eshqandaı oqys oqıǵa bolǵan joq. Al Fýkýsımada bolǵan apat tabıǵı jaǵdaı - tsýnamıge baılanysty boldy. Sondyqtan olarǵa AES-ty sýdyń jaǵasyna salmaýy kerek edi. Bizde bolashaqta AES salynýy múmkin Úlken aýyly seısmoqaýipti aımaq emes. Negizi Qazaqstanda seısmoqaýipti aımaq joq dese bolady. Ras, bizde tómen ballda jer silkinisteri bolyp turady, ásirese Almatyda», - dedi Birlesbek Alııarov.

Aıtý kerek, elimizde atom elektr stantsııasyn salýǵa daıyndyq protsesi jalpyhalyqtyq referendým ótkizý týraly sheshim qabyldaýdan buryn bastalǵan edi. Osy ýaqyt ishinde áleýetti vendorlar (AES salatyn kompanııa) qarastyrylǵan. Qazirgi tańda Energetıka mınıstrligi vendordy tańdaý týraly sheshim qabyldaý protsesin toqtatty, biraq ornatylǵan baılanystar negizinde konsýltatsııalarda tehnıkalyq máseleler qaralyp jatyr. 

Sonymen qatar, elimizde AES salýǵa qatysty alýan túrli pikirler aıtylyp júr. Kóptegen azamattar men sarapshylar atom stantsııasynyń qaýipsizdigine kúmán keltiredi. Bul rette Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan aýmaǵynda AES qurylysy jónindegi túpkilikti sheshim referendým qorytyndysy boıynsha qabyldanatynyn aıtqan edi. 

Eske salsaq, 2022 jyldyń maýsym aıynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstanda atom elektr stansasynyń qaı aımaqta salynatyny belgilengenin aıtty. 

Bıyl aqpan aıynda Almatyda «Atom elektr stansalarynyń múmkindikteri» taqyrybynda jıyn ótip, AES qurylysy elimizdiń damýyna qalaı áser etetindigi sóz etilgen edi. 

Sondaı-aq Prezıden sońǵy Joldaýynda atom elektr stansasyn salý máselesin jalpyulttyq referendým arqyly sheshý qajettigin aıtqan bolatyn.