QAZAQSTANDYQ BATYRLAR: Baýyrjan Momyshuly
Batys maıdanyndaǵy 16 armııanyń 316 (1941 jyldyń qarashasynan bastap 8-gvardııalyq Qyzyltý atqyshtar dıvızııasy 1073 atqyshtar polkiniń (1941 jyldyń qarashasynan 19 Gvardııa polki) jáne batalon komandıri. Uly Otan soǵysyna general-maıor I.V. Panfılov basqarǵan áıgili dıvızııasynyń quramynda 1941 jyldyń qyrkúıek aıynan bastap qatysty. Batalon komandıri retinde aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshuly Máskeý úshin shaıqasta 207 ret urysqa qatysty. 1941 jyldyń 16-18 qarasha kúnderi vermahtyń Máskeý baǵytynda ekinshi márte jasaǵan joryǵy kezinde aǵa leıtenant Momyshuly basqarǵan batalon dıvızııadan qashyqta, Matronıno derevnıasynyń janynda Volokolam tasjolynda asqan erlikpen urys júrgizdi. Bilikti kombattyń basshylyǵy arqasynda 3 kún boıy fashıster shabýylyn toıtaryp, batalon úlken shyǵynsyz, urysqa qabiletti jaǵdaıda qorshaýdan shyǵady .
Ómirbaıany
Balalyq shaǵy
Baýyrjan Momyshuly 1910 jyldyń 24 jeltoqsanynda Jambyl oblysynyń Jýaly aýdanyndaǵy Myńbulaq aýylynda týǵan.
Imash babasy 1911 jyly 92 jasynda dúnıeden ótken. Ákesi Momysh óz betimen eskishe saýat ashqan, kırıl alfavıtimen oqýdy meńgergen sol kezeńdegi kózi qaraqty adamdardyń biri bolǵan. El arasynda aǵash ustasy jáne etikshi, zergerligimen tanymal bolatyn. Imash atasy qartaıǵan kezinde barlyq sharýashylyqty Momysh ulyna tabystaǵan. Ájesiniń esimi - Qyztýmas, qartaıǵan shaǵynda aǵaıyn-týys "sary kempir" dep ataǵan. Anasy Rázııa dúnıeden erte ótip, Baýyrjan 3 jasynan bastap Qyztýmas ájesiniń qolynda ósedi.
1921 jyly bastaýysh mektepti Asa ınternatyna túsedi. 1924 jyldan bastap jeti jyldyq mektepti Shymkent qalasynda oqıdy. Bul sol óńirdegi 1924 jyly ashylǵan alǵashqy jetijyldyq mektep bolatyn. Baýyrjanmen bir synypta Ábdilda Tájibaev jáne Qurmanbek Syǵyndyqov oqıdy. 1928 jyly mektepti úzdik bitirip, Orynbor qalasyndaǵy Qazaq Pedagogıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Instıtýt dırektory Toqtybaev degen kisi bolatyn. Jas balanyń qatty sýyqta juqa kıimmen júrgenin kórip, óziniń kabınetine shaqyrtyp alady. Balanyń qolyna býhgalterııaǵa qaǵaz jazyp berip, osy qaǵaz boıynsha aqsha alatyndyǵyn jáne sol aqshaǵa aýylǵa qaıtatyndyǵyn aıtady. Osyndaı turmys jaǵdaıyna baılanysty oqýdan ketedi.
Soǵys aldynda
1928-1930 jyldary bastaýysh mektepte ustazdyq etedi. Biraz ýaqyt aýdandyq atqarý komıtetiniń jaýapty hatshysy retinde qyzmet atqarady. Aýdandyq mılıtsııada 6 aıdaı jumys isteıdi.
1932 - 1934 jyldar aralyǵynda Qyzyl Armııa qataryna qyzmet etedi. 1933 jyly polk mektebin bitiredi.
Atqarý komıtetindegi qyzmetimen kózge túsken Baýyrjan Tımofeı Dýbovıktiń qoldaýymen Shymkent ónerkásip bankiniń ekonomısi bolady. Osy qyzmette júrgen ýaqytta 1936 jyly Respýblıkalyq banktiń meńgerýshisi B.M.Barhannyń joldamasymen Lenıngradtaǵy Fınans akademııasynyń janyndaǵy bir jyldyq kýrsty bitiredi. Biliktiligin baǵalaǵan basshylyq ony KSRO ónerkásip bankiniń respýblıkalyq basqarmasyna aǵa konsýltant retinde taǵaıyndaıdy.
1936 jyly jańadan qurylyp jatqan bólimge vzvod komandırligine shaqyrylady. Bul kezde rota komandıri, polk shtaby bastyǵynyń kómekshisi bolady.
1939 jyly ákesi Momysh qaıtys bolady.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary
1941 jyly Qazaq áskerı komıssarıatynyń nusqaýshysy qyzmetin atqarady. Uly Otan soǵysyna 1941 jyldyń qyrkúıeginen bastap qatysty. 316 atqyshtar dıvızııasynyń jasaqtalýyna belsene atsalysyp, sol dıvızııa quramynda maıdanǵa attanady.
1941 jyldyń 26 qarashasynda marshal Rokossovskıı polk komandıri etip taǵaıyndaıdy.
1941-1945 jyldary Panfılov atyndaǵy 8-gvardııalyq dıvızııanyń batalon, polk komandıri, soǵystyń sońǵy jyldary atalǵan dıvızııanyń komandıri bolady.
1942 jyldyń 6 maýsymynda "Qyzyl Juldyz" ordenimen marapattalady.
1944 jyly densaýlyǵyna baılanysty Almaty gospıtaline jiberiledi.
1945 jyldyń 16 qańtarynda Almatyǵa kelgen Baýyrjandy ǵalymdar soǵys týraly áńgime-lektsııa ótkizýge shaqyrtyp, kezdesý uıymdastyrady. Osy lektsııanyń stenogrammasy keıinrek "Soǵys psıhologııa" degen atpen kitap bolyp basyldy. Alǵashynda tek orys tilinde jaryq kórgen bul eńbek, 2010 jyly Baýyrjan Momyshulynyń 100 jyldyǵyna oraı qazaq tilinde de jaryq kórdi.
Soǵys kezinde jeke basynyń qaharmandyq erligimen jáne urys júrgizýdegi áskerı sheberligimen erekshe kózge túsedi. Birneshe ret jaý qorshaýynan jaýyngerlerin aman-esen alyp shyǵady. Máskeý túbindegi shaıqastaǵy erligi sol kezdiń ózinde Odaq kólemine ańyz bolyp jaıylady. Osynyń negizinde orystyń belgili jazýshysy A.Bek «Volokolamskoe shosse» (qazaqshasy «Arpalys») povesin jazdy. Bul shyǵarma keıin birneshe tilge aýdarylady.
Máskeý úshin shaıqas
Máskeý túbindegi shaıqas Baýyrjan Momyshulynyń ómirindegi erekshe kezeń boldy. Jas sardar, 1073 atqyshtar polkiniń batalon komandıri, aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshuly sarbazdarmen qaqaǵan qysta Máskeý túbiniń omby qaryna maltyǵa júrip, bes ret qorshaýdy jaryp shyǵyp, jalpy sany 27 ret qol bastap urysqa kirip, soǵys tarıhynda bolmaǵan taktıkalyq manevrler jasap, áskerı ónerge jańalyq engizgen. Komandır Momyshuly jetik strateg, asqan taktık, psıholog edi.
1941 jyldyń 16-18 qarasha kúnderi aralyǵynda Vermahtyń Máskeýge ekinshi dúrkin shabýyly kezinde B.Momyshuly basqarǵan batalon óz dıvızııasynan qashyqta Matronıno selosynyń mańynda Volokolam tas jolyda asa erlikpen soǵysty. Kombattyń daryndy basshylyǵynyń arqasynda nemis áskeri bul mańda 3 kúnge irkilip qaldy. Bul erliginen soń jas kombat óz sarbazdaryn qorshaýdan soǵysqa qabiletti jaǵdaıda alyp shyqty.
Alaıda alasapyran shaqta qysyltaıań jaǵdaıǵa ushyraǵan keıbir polkterdiń batalon, rotalarymen baılanysy úzilip, jaýyngerlerdiń qaı jerde, qandaı halde ekenin bilý qıynǵa soǵady. Sondaı jaǵdaıǵa ushyraǵandardyń biri - Baýyrjan basqarǵan birinshi batalon edi. Baýkeń endi sheginýdiń naqty josparyn jasaıdy. Batalonnyń aldynda júretin on bes adamnan qurylǵan (aldyńǵy jaqty barlaıtyn) barlaýshy qoıyp, vzvod-vzvodpen bólek-bólek bolyp, biriniń izimen birin júrgize jyljýdy uıǵarady. Batalon aldyndaǵy barlaýshylardy aǵa leıtenant Rahımov pen saıası jetekshi Muhametqul Slámqulov basqarady.
Kúndiz jaý kózine túspeý úshin jaýyngerlerine túndeletip júrýdi buıyrady. Kúndiz qalyń toǵaıda tynystap, túnde barlaýshylar arqyly belgilengen baǵytpen saqtana júrip otyrǵan jaýyngerler tabandylyq pen tózimdilik kórsetip, qalyń qaraǵaıly toǵaı ishiniń qalyń qaryn ombylaı júre otyryp, eki kúnnen keıin Novlıansk pen Ivanovsk derevnıalarynyń aralyǵynan shyǵady. Barlaýshylardyń aıtýynsha, osy Ivanovsk derevnıasynda panfılovshylardyń 1075-polkiniń birinshi batalony turady eken. Bular áli shaıqasqa qatyspaǵandyqtan tyń turady.
Ádisqoı, tájirıbeli komdıv I.V. Panfılov bul polkti ýaqytsha ádeıi rezervte ustap tur eken. «B.Momyshuly basqarǵan batalon túgeldeı jaý qolynan qaza taýyp, joıylyp ketti» degen laqapty estigen olar túgeldeı aman oralǵan jaýyngerlerdi zor qýanyshpen qarsy aldy. Baýyrjan bastaǵan batalon jaýyngerlerin kórgende I.V.Panfılov qýanǵannan kózine jas alady. Ivan Vasılevıch kópten kórmegen baýyryn kezdestirgendeı Baýyrjandy qaýsyra qushaqtaı alyp, betinen súıip: «Jaraısyń, suńqarym!» dep arqasynan qaǵady.
19 gvardııalyq atqyshtar polkiniń komandıri retinde 1941 jyldyń 26-30 qarasha kúnderi gvardııa kapıtan Momyshuly Máskeý oblysynyń Sokolovo derevnıasynyń mańynda nemis áskeriniń shabýylyn 4 táýlik boıy qaıtaryp, sátti urys júrgizdi. 1941 jyldyń 5 jeltoqsanynda omyrtqaǵa oq tıip, jaraqat aldy. Ázilhan Nurshaıyqovtyń "Aqıqat pen Ańyz" kitabynda Baýyrjan ózin sanbatqa jetkizgende dárigerler dereý gospıtalǵa aparý kerek dep sheshkendigin, biraq ol tapanshamen dárigerdi qorqytyp, oqty sol jerde shyǵarýdy buıyrǵanyn aıtady. Oqty alyp, jarany tańǵannan keıin kapıtan Baýyrjan Momyshuly urys alańyna qaıta oralady.
Keńes áskerleriniń 1942 jylǵy qańtar-aqpan aılaryndaǵy urystarynda 8-gvardııalyq dıvızııanyń Baýyrjan Momyshuly basqarǵan polk jaýyngerleri erekshe kózge tústi. Dıvızııa eki aı ishinde batysqa qaraı 500-600 shaqyrym alǵa basyp, fashısterdiń myńdaǵan soldaty men ofıtserlerin saptan shyǵarady, jaýdyń kóptegen tehnıkasyn joıyp jiberdi.
1944 jyly Komdıv bolyp júrgen kezinde Dýbrovka derevnıasynyń mańynda bolǵan urys kezinde taǵy qatty jaralanady. Óz aıtýynsha quıymshaqpen jerden shyǵyp turǵan temirge qulaǵan eken. Biraz ýaqyt atqa otyra almaı jáne shalqasynan jata almaı júrdi, biraq gospıtalge barmady.
Sol ýaqyttan 1944 jyldyń naýryzyna deıin gospıtalde jatady. Sol jyly Bas Shtabytyń Áskerı Akademııasynyń janyndaǵy ofıtserlerdiń biliktiligin arttyrý kýrstaryn bitirip shyǵady.
1945 jyldyń 21 qańtarynan bastap gvardııa polkovnık Baýyrjan Momyshuly Ekinshi Prıbaltıka maıdanynyń, 6 gvardııalyq armııasynyń, 2 gvardııa atqyshtar polkiniń 9 gvardııa atqyshtar dıvızııasyn basqardy. 1945 jyldyń aqpan-naýryz aılarynda Baýyrjan Momyshuly basqarǵan dıvızııa Prıekýle stantsııasynyń soltústik-batys jaǵynda ornalasqan nemis áskeriniń úsh bekinisin buzyp ótedi. Dıvızııa shabýylynyń nátıjesinde 15 eldi meken bosatyldy, al jaý áskerine úlken zııan tıgen bolatyn.
Baýyrjan Momyshulynyń qatardaǵy jaýyngerler jaıly aıtqan naqylǵa bergisiz sózderi halqymyzdyń esinde. Dańqty qolbasshy soldattyń minez-qulqyn, parasatyn, eli úshin shybyn janyn qııatyn erligin erekshe baǵalaı bilgen. Sonyń arqasynda olardy erlik jeńisterge bastap, jigerlendirip otyrǵan.
Baýyrjan Momyshuly soǵys jyldarynda adýyndy da qatal áskerı basshy bolyp qana qoıǵan joq, sonymen qatar qaramaǵyndaǵy jaýyngerler men ofıtserlerdiń aqylgóı jetekshisi, zerdeli de bilgir, baıypty da meıirman tárbıeshisi de bola bildi.
Gvardııa polkovnıgi Baýyrjan Momyshulynyń 1990 jyldyń 12 jeltoqsanynda týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı Keńes Odaǵynyń Batyry degen joǵary ataq berildi. B.Momyshulynyń «Ádilet qashanda jeńedi, ol keshikse de kelmeı qoımaıdy» degen sózi shyndyqqa aınalyp, el tilegi oryndaldy.
Soǵystan keıingi jyldary
1946-1948 jyldary Voroshılov atyndaǵy áskerı akademııanyń tyńdaýshysy bolady.
1948-1950 jyldary 49-atqyshtar brıgadysy komandıriniń orynbasary qyzmetin atqarady.
1952 jyly Keńes Armııasy Bas Shtabynyń janyndaǵy Joǵary áskerı akademııany támamdaıdy.
1953 jyly akademık Van-Chon-Hýdyń basqarýymen kelgen Qytaı delegatsııasymen kezdesedi.
Soǵystan keıin 1950-1955 jyldary Sovet Armııasy áskerı akademııasynda sabaq beredi. 1956 jyly polkovnık ataǵymen otstavkaǵa shyqqan coń, elge oralady. Elde biraz ýaqyt jumys tabylmaıdy. Ómirbek Joldasbekov Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń áskerı kafedrasyna jumysqa almaq bolady. Alaıda oǵan da qarsylyq bolǵan kórinedi. Batyr endi tolyqtaı shyǵarmashylyqpen aınalysady. Ol qazaq jáne orys tilderinde birdeı jazyp, óz ómirindegi kórgen bilgenderin shyǵarmalaryna arqaý etedi. Onyń qalamynan týǵan, ómir shyndyǵynyń negizindegi tamasha romany men áńgime, povesteri qalyń oqýshynyń izdep oqıtyn shyǵarmalaryna aınalady. Olar birneshe qaıtara basylyp shyǵaryldy.
1982 jyly 10 maýsymda 71 jasyna qaraǵan shaǵynda Almatyda dúnıe salady. "Keńsaı" zıratyna qoıyldy.
1990 jyly Keńes Odaǵynyń Batyry degen ataq berildi. Sheshim 1990 jyldyń 11 jeltoqsan kúni shyqty. Medal nomeri 11637
2010 jyly qyrkúıek aıynda Baýyrjan Momyshulynyń 30 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy jaryqqa shyqty.
2010 jyly 10 jeltoqsan kúni Almaty qalasynda Baýyrjan Momyshulyna arnalǵan eskertkish ashyldy.
Baýyrjan Momyshulynyń sh yǵarmalary
Baýyrjan Momyshulynyń aty berilgen nysandar
Nagradalary
Soǵys kezinde
Soǵystan keıin
Baýyrjan Momyshuly týraly
Qyzyqty derekter
Uly Otan soǵysy jyldarynda eki qazaq qana dıvızııa basqarǵan. Onyń birinshisi Baýyrjan Momyshuly bolsa, ekinshisi Ábilqaıyr Baımoldın. Derekkóz: Vıkıpedııa
