Qazaqstandyq ǵalymdar – álemdik ǵylymı jańalyqtyń avtory
ASTANA. KAZINFORM – AQSh-tyń eń kóne ǵylymı basylymdarynyń biri Science jýrnalynda 40 uıymnan quralǵan halyqaralyq ǵylymı top ázirlegen «Qazirgi selektsııa ádisteri paıda bolǵanǵa deıingi myńdaǵan jyldar boıyndaǵy ıtterdiń keń alýan túrliligi» atty maqala jarııalandy. Zertteýshiler qatarynda qazaqstandyq arheologtar, sonyń ishinde Toraıǵyrov ýnıversıtetiniń zertteýshileri – V.K.Merts jáne I.V.Merts jáne E.A.Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy ulttyq zertteý ýnıversıtetiniń zertteýshileri – E.R.Ýsmanova, V.V.Varfolomeev engen.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi málimetinshe, jumys barysynda pleıstotsen dáýirinen qazirgi ýaqytqa deıingi ártúrli geografııalyq aımaqtardan jınalǵan materıaldar zerttelip, búginge deıingi eń keshendi nátıjeler usynyldy. Zertteýdi Ulybrıtanııadaǵy Ekseter ýnıversıteti jáne Frantsııanyń Ulttyq ǵylymı zertteýler ortalyǵy úılestirdi.
Jumys 2012 jyly bastalyp, sońǵy 50 myń jylda ómir súrgen ıtter men qasqyrlardyń 643 zamanaýı jáne arheologııalyq bas súıegi taldandy. 600-den astam ejelgi jáne qazirgi zamanǵy úlgilerdi 3D-skanerleý nátıjesinde golotsenniń bastapqy kezeńindegi ıtterdiń pishindik ártúrliligi búgingi deńgeımen salystyrýǵa bolatyny anyqtaldy. Bul qazirgi ıt tuqymdaryna tán kóptegen morfologııalyq aıyrmashylyqtardyń tereń ejelgi tamyry bar ekenin jáne olardyń úı janýaryna aınalǵannan keıin kóp uzamaı paıda bolǵanyn kórsetedi.
Zertteý barysynda ǵalymdar ıtterdiń qazirgi kezdegideı túrishilik ártúrliliktiń qashan paıda bolǵanyn anyqtady. Súıek pishinin taldaýdyń zamanaýı ádisterin qoldana otyryp, ondaǵan myń jyl burynǵy arheologııalyq úlgiler arasynda jeke morfologııalyq formalardyń qalyptasýyn qadaǵalady. Nátıjelerge sáıkes, ıtterdiń kólemi men pishini boıynsha jiktelýi keminde 11 000 jyl buryn bastalǵan. Mezolıt pen neolıt dáýirlerinde ıtter pishini men mólsheriniń keń spektrin kórsetti. Bul olardyń alǵashqy adam qaýymdastyqtaryndaǵy ártúrli rólderin (ańshylyq, mal baǵý, seriktestik qyzmetterin) aıqyndaıdy. Osy kezeńnen keıin morfologııalyq varıatsııalar qarqyndy kóbeıip, belgili tuqymdardyń qalyptasýyna jol ashty.
Zertteý nátıjeleri XIX ǵasyrdaǵy selektsııa ádisterimen ǵana ıtterdiń alýan túrliligi qalyptasty degen dástúrli gıpotezalardy teriske shyǵarady. Úı ıtteriniń bas súıegi pishini men kólemindegi aıyrmashylyqtar qasqyrlardan bólingennen keıin-aq myńdaǵan jyl buryn bolǵany dáleldendi. Sonymen qatar pleıstotsenniń sońǵy kezeńine jatatyn úlgilerde úı janýarlaryna tán morfologııa áli baıqalmaǵan, bul alǵashqy ıtterdiń paıda bolý protsesiniń kúrdeliligin kórsetedi.
Aıta keteıik, sheteldegi qazaq ǵalymdary Astanada bas qosty.