Qazaqstandaǵy sheteldik ınvestıtsııalar: Lokalızatsııa týraly aqıqat pen ańyz

Qazaqstanda ımport almastyrý jáne lokalızatsııalaýmen tikeleı aınalysatyn arnaıy ýákiletti organ qurý ne úshin qajet, bul jaıynda «QazAqparat» tilshisine Ibrahım Kamal aıtyp berdi. Kásipker kóp jyldan beri halyqaralyq tehnologııalar men ınnovatsııalardy qazaqstandyq bızneske berý, sondaı-aq óndiristi lokalızatsııalaý máselelerimen aınalysyp keledi.

Eń aldymen, Ibrahım Kamaldyń aıtýynsha, óndiristi lokalızatsııalaý - qandaı da bir sheteldik kompanııa taýarynyń belgili bir bólikterin de sol elde óndirý isin jolǵa qoıý. Importty almastyrý – ımportty el ishinde óndirilgen taýarlarmen almastyrý. Álemniń kóptegen elderi ımportty shekteý kezeńinen ótti jáne qazirgi ýaqytta mundaı saıasatty qoldanýdy jalǵastyrýda.

Munyń sebebi qarapaıym - biz el ishinde neǵurlym kóp óndirsek, ekonomıkamyzdan soǵurlym az aqsha ketedi. Ónerkásip qurý - ekonomıkalyq ósýdi yntalandyrýdyń uzaq merzimdi jáne tıimdi quraly, óıtkeni bul jumys oryndary ǵana emes, sonymen qatar tehnologııa, ınfraqurylym jáne salyq. Óndiris ekonomıkaǵa mýltıplıkatıvti áser beredi, tabıǵı resýrstardy qarapaıym óndirý jáne olardy mınımaldy óńdeýdi qamtamasyz ete almaıdy.

Ókinishke qaraı, Qazaqstan 30 jyldyq táýelsiz damýdan keıin kóbine tabıǵı resýrstardy eksporttaýmen aınalysatyn el bolyp qala berdi. Ekonomıkanyń naqty, óndiristik sektoryn damytý maqsatynda shıkizat kiristerin paıdalaný jónindegi barlyq deklaratsııalar men josparlarǵa, sondaı-aq osy urandarǵa jumsalǵan mıllıardtaǵan dollarlarǵa qaramastan, bizdiń elimizde óndiristi oqshaýlaý jáne ımportty almastyrý deńgeıi tómen bolyp qalýda.

Bul problemany eńserý jáne el ekonomıkasyna qýatty serpin berý úshin Qazaqstanda óndiristi lokalızatsııalaý máselelerimen tikeleı aınalysatyn arnaıy ýákiletti organ qurý máselesi kómektese alar edi. Bálkim, biz úshin bul jaǵdaıdy ońaltýdyń jalǵyz joly shyǵar.

- Ibrahım, sheteldik ınvestorlar, ásirese munaı-gaz salasyndaǵy ınvestorlar, Qazaqstanda jasalǵan taýarlar men qyzmetterge basymdyq beriletinin birneshe ret aıtqan edi. Bul kompanııalarda tipti «jergilikti qamtý» bólimderi de bar. Muny lokalızatsııa dep qarastyrýǵa bolmaı ma?

- Ókinishke qaraı, joq. Zańnama men kelisimsharttar ınvestorlardyń qazaqstandyq kompanııalardyń taýarlaryn, qyzmetterin jáne jumystaryn satyp alý mindetin qarastyrady.

Al qazaqstandyq kompanııa degenimiz ne? Bul - Qazaqstanda qurylǵan, elimizdiń zańnamasyna sáıkes tirkelgen jáne jumys isteıtin zańdy tulǵa. Onyń quryltaıshylary shetel azamattary nemese kompanııalary bolýy múmkin, sonda da, ol qazaqstandyq kompanııa. Al bul sheteldik kompanııa óziniń bas uıymynan birdeı taýarlarǵa tapsyrys bere alady, ony osynda kedennen ótkizip, ınvestorǵa satady. Onyń barlyq qazaqsha mazmunynyń ishinde kompanııa birneshe kabınetti jalǵa alatyn qazaqstandyq bıznes ortalyǵyndaǵy mekenjaıy ǵana bolady. Qazaqstanda tirkelgen, quryltaıshysy nemese benefıtsıary sheteldik kompanııa bolyp tabylatyn JShS jergilikti bıznes emes, lokalızatsııa emes. «Qazaqstandyq mazmunnyń» problemasy osy – bul sheteldik óndirýshilerdi óz ónimderin bizdiń elge kóshirýge yntalandyrmaıdy, jaı ǵana elde resmı ókildik etýge múmkindik beredi.

- Túsindirip jiberseńiz, sonda sheteldik kompanııalar shartqa otyrý úshin osy jerde máselen JShS tirkep, jergilikti bıznes atyn jamylyp júre me?

- Birneshe mysal keltireıin. Máselen, qurylys bas merdigerligi: sheteldik qurylys kompanııasy Qazaqstanda JShS tirkeıdi, biraq onyń basqarýshylary - dırektorlary, úılestirýshileri - sheteldikter. Olar kelisimsharttardyń qaımaǵyn súzip alady, al qazaqstandyqtar – tek jumysshylar jáne jumysqa iligý úshin ózara baǵa túsirýge májbúr bolyp otyrǵan qosalqy merdiger kompanııalar.

Mysaly, quny shamamen 40 mlrd AQSh dollaryn quraıtyn TShO-nyń «Bolashaq keńeıý jobasyn» (BKJ) alaıyq. Bul jobada qandaı óndiris lokalızatsııalandy? Bul suraqqa eshkim naqty jaýap bermeıdi, biz BKJ jobasymen qatar bastaýǵa múmkindik beretin birde bir zaýytqa bara almaımyz, degenmen álemdik tájirıbede jobanyń quny 1 mlrd dollardan assa, ondaǵy qyzmetshilerdi oqytý jáne mundaı obektilerge qyzmet kórsetý mindettemesi - norma, al quny 5 mlrd dollardan asatyn bolsa, kúrdeli jabdyqtar men qosalqy bólshekter óndirisin lokalızatsııalaý jáne ımportty almastyrý - jazylǵan nemese jazylmaǵan mindet bolyp sanalady.

Lokalızatsııa máselesi barlyq jerde bar. Sheteldik jobalaý uıymdary jobalaý satysynda sheteldik jabdyqty ornatady, jobalyq sheshimderdi ári qaraı ózgertý múmkin emes. Kepildendirilgen jetkizýshileri bar óndirýshiler bir nárseni lokalızatsııalaıtynyn elestetý qıyn.

- Sizdiń pikirińizshe, sheteldik ınvestorlar shyn máninde lokalızatsııaǵa da, ımport almastyrýǵa da múddeli emes pe?

- Menińshe, lokalızatsııa jáne ımportty almastyrý – memlekettiń ulttyq múddesi, sondyqtan da osy jónindegi ýákiletti organ qurý arqyly ǵana máselelerdi sheshýge bolady.

Mende Emerson qosalqy bólshekteriniń óndirisin lokalızatsııalaý keısi boldy. Biz memorandýmǵa qol qoıdyq, ınvestıtsııalyq jospar jasadyq, lokalızatsııa tizimdemesin belgiledik. Biraq Emerson jobanyń bıýdjetin bilgende, olar jer qoınaýyn paıdalanýshymen tikeleı dıalog bastady, jer qoınaýyn paıdalanýshy lokalızatsııasyz satyp alýǵa kelisti.

Bul kezeńde men bastamashylyq etýdi usynyp otyrǵan múddeli organnyń bolýy sońǵy qadam bolar edi.

Men uzaq jyldar boıy barlyq deńgeıdegi lokalızatsııa týraly dıalogtarǵa qatystym. Menińshe, bul saladaǵy serpiliske tek oqshaýlaý jáne ımportty almastyrý jónindegi ýákiletti ulttyq organ qurý arqyly ǵana qol jetkizýge bolady. Tıisti ókilettik pen durys maqsat bolsa, tamasha nátıjelerge qol jetkizýge bolady dep oılaımyn. Mundaı organ elde jumys isteıtin sheteldik kapıtalǵa áser etýdiń eleýli tetigine aınalar edi.

- Basqasha aıtsaq, bul úkimetke qoıylýy kerek saýal ǵoı?

- Oıyn erejelerin memleket belgileıdi jáne ol muny otandyq ekonomıkanyń ıgiligi úshin jasaı alady jáne isteýi tıis. Muny sheneýnikter de túsinedi. Jaqynda ǵana QazTAG-tan jańalyq oqydym. Onda Energetıka mınıstri Almasadam Sátqalıev: «Uzaq merzimdi kelisimsharttar otandyq jáne halyqaralyq kompanııalardy Qazaqstandaǵy óndiristi lokalızatsııalaýǵa yntalandyrady», - deıdi. Bul másele Munaı-gaz mashınalaryn jasaýdy damytýdyń halyqaralyq ortalyǵy men «PSA» JShS-n tarta otyryp jáne solardyń tikeleı qatysýymen sheshiletini aıtylǵan.

Uzaq merzimdi kelisimsharttar - yntalandyrý úshin tamasha múmkindik, biraq mundaı múmkindikter týraly aqparattandyrý mehanızmi qalaı qoldanylatyny, bul protsesti qalaı jáne kim qadaǵalaıtyny jáne t.b,. ol belgisiz. Sondaı-aq, bul máselemen Munaı-gaz mashınalaryn jasaýdy damytýdyń halyqaralyq ortalyǵynyń músheleri, ıaǵnı biz osy jyldar boıy lokalızatsııa nátıjesin shyǵara ala ma dep kútip otyrǵan munaı-gaz operatorlary aınalysatyny alańdatady.

«PSA» JShS-ne keletin bolsaq, bul zańdy tulǵa ónimdi bólý týraly kelisimderde (ÓBK) Ýákiletti organ. Basqasha aıtqanda, olardyń basqa da basym mindetteri bar jáne lokalızatsııany arttyrý máselelerine qatysýy, meniń oıymsha, múddeler qaıshylyǵy oryn alady, óıtkeni olardyń maqsaty – óndiristiń bólinýin baqylaý.

- Sheteldik óndirýshiler Qazaqstanda ónimin oqshaýlap, óz tehnologııalaryn, bilimin bólisýge qanshalyqty múddeli? Múmkin másele osynda shyǵar?

- Osy jyldar ishinde biz AQSh-tan Ońtústik Koreıaǵa deıin dúnıejúzindegi óndiris oryndaryn araladyq. Birde-bir óndirýshi kepildendirilgen paıdadan bas tartpaıdy, barlyǵy derlik, ásirese, qazaqstandyq tarap bizdiń jaǵdaıdaǵydaı óz tsehtary men óndiristik bazany berýge daıyn bolsa, óz óndirisin lokalızatsııalaýǵa daıyn ekenin tanytady.

Álemge áıgili servıstik kompanııalar, onyń ishinde jergilikti qamtý is júzinde joq offshorlyq jobalar boıynsha qyzmetter de kezeń-kezeńimen lokalızatsııaǵa daıyn. Biraq osy jyldar boıy biz bul salada sol baıaǵy bir sheteldik qyzmet kórsetýshilerdi kórip kelemiz.

Qosalqy bólshekterge bir operatordyń ǵana jyldyq bıýdjeti 300 mln dollardan asady, qyzmet kórsetý bıýdjeti odan da joǵary. Mundaı jaǵdaıda lokalızatsııa boıynsha naqty jobalardyń joqtyǵyn túsindirý óte qıyn. Kóp múmkindikti qur jiberip aldyq, bul –fakt. Alaıda búgingi ımport almastyrý men lokalızatsııa – erteńgi jumys oryndary men damyǵan ekonomıka ekenin umytpaýymyz kerek.