Qazaqstandaǵy brıllıant naryǵy: problemalar men perspektıvalar
ASTANA. KAZINFORM – Brıllıant – bul tek mahabbat pen mártebeniń sımvoly ǵana emes, sonymen qatar mıllıardtaǵan dollardy qamtıtyn jahandyq ekonomıkanyń bir bóligi. Alaıda Qazaqstan bul salada áli de eleýli ról oınap otyrǵan joq.
Eldegi brıllıant naryǵynyń qalyptasýyna ne kedergi, jalǵan men tabıǵı tasty qalaı ajyratýǵa bolady jáne sertıfıkatsyz satyp alý tutynýshyǵa qandaı qaýip tóndiredi – osy jáne ózge de suraqtarǵa KAZINFORM agenttigi jaýap izdep kórdi.
Naryqtyń jaǵdaıy
ıÝvelırlik buıymdarǵa degen turaqty suranysqa qaramastan, Qazaqstanda brıllıant naryǵy ázirge júıelengen sala retinde qalyptaspaǵan. Sebepteri kóp: elde jergilikti ken oryndary men brıllıant qyrǵysh iri kásiporyndar joq. Qymbat tastarmen jumys isteıtin otandyq ıývelırlik óndiris kólemi de tómen.
Májilis depýtaty Aıtýar Qoshmambetovtyń baǵalaýynsha, otandyq zergerlik ónimder jyldyq satylym kóleminiń 5 paıyzynan aspaıdy.
– Al naryqtyń shamamen 90 paıyzy kóleńkeli sektorǵa, kontrafaktige jáne kontrabandaǵa tıesili. Dál naqty málimet berý qıyn, biraq sarapshylar shamamen osyndaı sandardy keltiredi. Resmı derek boıynsha, 2023 jyly Qazaqstandaǵy zergerlik buıymdar naryǵynyń kólemi 110 mln dollardan asty. Sonyń ishinde nebári 1-5 paıyzy ǵana otandyq ónim, – dedi depýtat.
Brıllıant naryǵyn ishten biletin mamandar da bul derekterdi rastaıdy. GIA halyqaralyq gemmologııalyq qaýymdastyǵynyń múshesi, joǵary sanatty sarapshy Igor Grıaznovtyń aıtýynsha, Qazaqstanda tolyqqandy brıllıant naryǵy joq.
– Elde brıllıant óndiretin iri kásiporyndar da, ony tutynatyn aýqymdy ıývelırlik kompanııalar da joq. Týrıstik aǵynnyń bolmaýy da óz áserin tıgizedi. Mysaly, Dýbaı nemese Ystanbulda suranys týrıster arqyly qalyptasady. Al bizde naryq qolóner deńgeıinde ǵana, –deıdi sarapshy.
Almas bar, biraq jaramsyz
Qazaqstanda almas qory bar. Sonyń ishinde erekshe sanalatyny Aqmola oblysyndaǵy Zerendi aýdanyna qarasty Qumdykól ken orny. Bul – álemdegi magmamen baılanysty emes, metamorfogendik tıptegi jalǵyz ken orny.
Resmı baǵalaýǵa sáıkes, mundaǵy qor shamamen 2,4 mlrd karatty quraıdy. Bul kórsetkish Reseıdiń almas alyby – «Alrosa» kompanııasynyń qorynnan úsh ese kóp. Biraq sandyq artyqshylyq sapalyq sıpatqa kepil bolmaı otyr.
Bul tehnıkalyq almazdar, ıaǵnı zergerlik buıymdar jasaýǵa jaramaıdy. Ortasha ólshemi 0,15 mm-ge deıin ǵana. Mundaı tastar burǵylaý, kesý, abrazıvtik óńdeýge qoldanylady. Qazirgi tańda ken orny ıgerilmeı otyr.
2000-jyldary qaıta óńdeý jobasy qaǵaz júzinde qalǵan. Jobany qolǵa alǵan Qazaq Diamonds Ltd. kompanııasy 11 mlrd teńgege fabrıka salamyz degenmen, 2022 jyldyń sońyna deıin ýádelerin oryndamady.
– Kásiporyn lıtsenzııa sharttaryn buzǵany úshin Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi onyń lıtsenzııasyn qaıtaryp aldy. Qazaq Diamonds kompanııasynyń ókilderi bul sheshimge eki ret shaǵym túsirgenimen, ekeýinde de utyldy. Osyǵan baılanysty joba qazirgi tańda toqtatylyp, iske asyrylmaıtyn boldy, – dep habarlady Zerendi aýdany ákimdiginen.
Mundaı óndiris qymbat jáne sıntetıkalyq almastarmen básekelese almaıdy. Sebebi álemdik tehnıkalyq almas naryǵynyń 99 paıyzy zerthanalarda jasalady.
– Eger qor kólemi jaǵynan salystyrsaq, Qazaqstanda rasymen de kóbirek. Alaıda shıkizattyń sapasy múlde basqa deńgeıde. Bizde ıAkýtııadaǵydaı kımberlıt tútikteri joq. Al zergerlik sapadaǵy gaýharlarsyz júıeli naryq qalyptastyrý múmkin emes, – deıdi sala sarapshylary.
Qazaqstanǵa brıllıant qaıdan keledi?
Eldegi barlyq brıllıant – ımporttyq ónim. Jer qoınaýynan alynǵannan bastap, óńdelgen tastarǵa deıin shetelden ákelinedi. 2023 jylǵy resmı derekterge sáıkes, Qazaqstan 3,78 mln dollarǵa brıllıant ımporttaǵan.
Syrtqy saýda boıynsha OEC.world derekterine sáıkes, Qazaqstan 2023 jyly álem elderi arasynda 158 memlekettiń ishinen gaýhar tas ımporttaý boıynsha 65-orynǵa turaqtaǵan. El aýmaǵyna kirgizilgen asyl tastardyń jalpy quny shamamen 3,78 mıllıon AQSh dollaryn quraǵan. Negizgi jetkizýshi elder qatarynda Reseı (2,05 mln dollar), Belgııa (815 myń dollar), Birikken Arab Ámirlikteri (416 myń dollar), Úndistan (401 myń dollar) jáne AQSh (36,8 myń dollar) bar.
– Atalǵan memleketter álemdik deńgeıdegi gaýhar tas saýdasy men óńdeýdiń basty ortalyqtary. Jalpy alǵanda, almaz naryǵy joǵary deńgeıde shoǵyrlanǵan Dýbaı, Mýmbaı, Gonkong, Ystanbul, Nıý-Iork syndy iri oıynshylar bar. Bizge eń jaqyn ornalasqan jetkizýshi Reseı. Bul úlken artyqshylyq, óıtkeni biz birtutas kedendik keńistiktemiz, al bul logıstıkany jeńildetedi, – dedi sarapshy.
El ishinde gaýhar tastar kóbine shaǵyn zergerlik sheberhanalarǵa jetkiziledi. Odan keıin sol jerden qarapaıym tutynýshylarǵa taraıdy.
Kimder satyp alady?
Qazaqstanda brıllıanttyń negizgi tutynýshylary er adamdar. Kóbine syrǵa men saqına usynys jasaýǵa, úılený toıyna nemese mereıtoıǵa arnalǵan syılyq retinde alynady.
Jeke tutynýshylar da bar olar zergerlik buıymdardy ózderi úshin nemese syılyq retinde satyp alady. Máselen, mereıtoıǵa, bala dúnıege kelgende, mańyzdy kúnge oraı. Degenmen, jappaı suranys baıqalmaıdy: naryq áli de tar baǵytty, al tutynýshylardyń talǵamy barǵan saıyn daralanyp keledi.
– Bizde kóbinese syrǵa men júzik satyp alady. Biraq sońǵy ýaqytta adamdar eskızben kelip, ózderine arnalǵan buıym jasatýdy jón kóredi. Kóz tartar jyltyraqtan góri maǵyna, sımvolıka men qarapaıymdylyq artyq baǵalanady. Bul úrdis shamamen 15 jyl buryn bastaldy, aýyr altyn shynjyrlar men mórjúzikter sánnen ketken kezden bastap. Qazir ásemdik pen buıymǵa salynǵan ıdeıa baǵalanady. Indıvıdýaldy dızaınǵa qyzyǵýshylyq artty. Adamdar eskız, sýrettermen keledi, tek ózinde ǵana bolatyn erekshe buıym jasaýdy suraıdy. Bul jaqsy úrdis. Demek, naryq sanaly tańdaý men daralanýǵa bet buryp keledi, – deıdi Igor Grıaznov.
Sońǵy ýaqytta satyp alýshylar gaýhar tastardyń sıpattamalaryna kóbirek mán bere bastady. Alaıda kópshiligi áli de karat sany men baǵaǵa ǵana qarap sheshim qabyldaıdy.
Brıllıant baǵasyna ne áser etedi?
Kópshilik qatelesip, karat sany artqan saıyn tas ta qymbattaıdy dep oılaıdy. Alaıda bul – baǵalaýdaǵy tórt negizgi krıterııdiń (4S) tek biri ǵana.
– Aq, taza gaýhar tas bolýy múmkin, biraq pishini men proportsııasy durys bolmasa, jarqyrap turmaıdy. Al túsi men tazalyǵy ortasha, biraq qyrlanǵany minsiz bolsa kez kelgen jaryqta jarqyrap turady. Mundaı tas qymbat turady. Sondyqtan satyp almas buryn ne úshin aqsha tóleıtinińizdi bilip alǵan durys, – deıdi sarapshy.
Gaýhar tastyń qunyn anyqtaıtyn negizgi 4S formýlasy – karat, tús, tazalyq jáne qyrlaý sapasy. Alaıda naryqtaǵy naqty baǵaǵa brend, maýsym, sán trendteri men tastyń shyǵý tegi de áser etedi.
– Brıllıanty bar júziktiń ortasha baǵasy shamamen 300 myńnan 3 mıllıon teńgege deıin. Budan joǵarysy jeke tapsyrystar. Qazir adamdar kóbirek bile bastady: tazalyǵyn, túsin, qyryn suraıdy. Degenmen kópshiligi áli de baǵa men salmaqqa qarap alady, – deıdi Almatydaǵy jeke zergerlik salonnyń sheberi Aıjan Júnisova.
Brıllıant – ınvestıtsııa bola ala ma?
Gaýhar tastar tek áshekeı retinde ǵana emes, sonymen qatar ınvestıtsııalyq portfeldiń bir bóligi retinde de qarastyryla alady. Sebebi olar ınflıatsııaǵa ushyramaıdy jáne urpaqtan-urpaqqa mura retinde berilýge jaramdy.
Alaıda, Igor Grıaznovtyń aıtýynsha, bul sala uzaqmerzimdi ınvestıtsııany qajet etetin kúrdeli baǵyt.
– Brıllıant naryǵy bul qor bırjasy emes. Munda turaqtylyq bar, biraq qysqa merzimdi paıdaǵa jaramaıdy. Búgin satyp alyp, bir jyldan keıin ústememen satý? Bul salada ondaı júıe jumys istemeıdi. Biraq sapaly tasty durys baǵamen alsańyz, ýaqyt óte kele ol óz qunyn saqtaıdy, keıde tipti ósedi, – deıdi sarapshy.
Investıtsııalyq qundylyqqa eń aldymen ne áser etedi?
Tastyń biregeıligi, halyqaralyq standarttarǵa saı sertıfıkaty jáne túsi, tazalyǵy, qyrlanýy men salmaǵy. Eger bul kórsetkishter bolmasa, eń ádemi tas ta naryq úshin qunsyz bolýy múmkin.
Qazir ınvestıtsııa úshin odan da turaqty nusqa – sırek kezdesetin túrli-tústi asyl tastar: sapfır, zúbarjat, rýbın. Olardyń tabıǵı qory óte az, sondyqtan quny turaqty túrde ósip keledi.
Al brıllıanttar kóp kólemde óndiriletindikten, olar naryqtaǵy suranys pen usynysqa táýeldirek. Degenmen, tastardy kollektsııalaıtyndar da bar. Biraq mundaı kollektsıonerler men ınvestorlar Qazaqstanda óte az.
– Kollektsıonerler erekshe úlgilerdi izdeıdi. Olar úshin tastyń qaıdan shyqqany, tarıhy men sertıfıkaty mańyzdy. Bizde mundaı ashyqtyq joq. Sondyqtan Qazaqstanda kollektsııalyq naryq joqtyń qasy. Biz bul segmentti damytý úshin ınfraqurylym men kepildik júıesin qurýymyz kerek, – deıdi gemmolog.
Saraptamasyz – senim joq
ıÝvelır naryǵynyń damýyna kedergi bolatyn mańyzdy másele halyqaralyq standarttar boıynsha mindetti gemmologııalyq saraptamanyń bolmaýy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń «Qymbat metaldar men tastardy aınalym salasyn memlekettik baqylaý týraly» zańyna sáıkes, sertıfıkattaý memlekettik lıtsenzııasy bar zerthanalarda júzege asyrylýy múmkin, biraq GIA nemese HRD úlgisindegi mindetti sertıfıkattaý talap etilmeıdi. Bul tutynýshylardyń tastyń shynaıylyǵy men sıpattamalary týraly obektıvti dálel ala almaýy degendi bildiredi.
Sonymen qatar naryqqa zerthanalarda jasalǵan sıntetıkalyq gaýharlar jıi túsedi. Olar tabıǵı tastardan kózben ajyratýǵa qıyn jáne saraptama qujaty bolmasa, shynaıy tastar retinde satylýy múmkin.
Sıntetıkalyq brıllıanttar: balama ma, álde qaýip pe?
Sıntetıkalyq brıllıanttar – ónerkásiptiń aldynda turǵan úlken syn. Olar tabıǵı tastarmen kózben aıyrmasy joq, baǵasy áldeqaıda tómen, sondyqtan satyp alýshylar úshin tartymdy bolyp keledi. Alaıda bul qoljetimdilik táýekelderdi de alyp keledi.
– Qazirgi kezde kópshilik, ásirese jastar, baǵasyna kóp kóńil bóledi. Al sıntetıkalyq jáne tabıǵı tastyń baǵasynda kóp aıyrmashylyq kóp. Sıntetıka ınvestıtsııa emes, ol qunsyzdanyp, lombardta qabyldanbaıdy, otbasylyq muraǵa aınalmaıdy, – deıdi Grıaznov.
Ol tájirıbesinde kóptegen klıentterdiń óziniń erekshe, ájeden qalǵan brıllıantqa ıe dep senetinin aıtady. Gaýhartastar jyldar boıy áýlet arasynda saqtalyp, otbasylyq qazyna retinde qaralady. Biraq saraptama kórsetkendeı, kóbinde bul jaı ǵana fıanıt sekildi sıntetıkalyq tastar bolady.
Sıntetıkalyq tastar naryqta bolýy zańdy, biraq tek ashyq ári durys markırovkamen satylǵan jaǵdaıda ǵana.
– Bul tastar naryqta bolýy zańdy, eger olar shynaıy jasandy retinde satylsa. Áıtpese bul alaıaqtyq. Bizde alaıaqtyqty anyqtap, tutynýshyny qorǵap turatyn júıe joq, – dep atap ótti gemmolog.
Sondyqtan jalǵan tastardy tabıǵı tastan ajyratý óte mańyzdy.
Qalaı ajyratýǵa bolady?
Brıllıant – kózben nemese qarapaıym turmystyq ádistermen anyqtaýǵa kelmeıtin erekshe tas. Ásirese CVD jáne HPHT ádisterimen zerthanada óndirilgen brıllıanttardy tabıǵı tastan ajyratý óte qıyn. Al fıanıt pen mýassanıtti tájirıbeli zergerler ońaı tanıdy.
Mamannyń aıtýynsha, tabıǵı brıllıant pen sıntetıkalyqty dál anyqtaý úshin arnaıy zerthana dıagnostıkasy qajet. Bul tastar vızýaldy turǵyda tolyq uqsas, sondyqtan olardy tek arnaıy quraldar arqyly ǵana ajyratýǵa bolady.
Sertıfıkat: kepildik pe, álde jaı ǵana qaǵaz ba?
Kóptegen satyp alýshylar zergerlik buıymdarmen birge beriletin sertıfıkatqa mán bermeıdi. Alaıda mamandardyń aıtýynsha, bul – tastyń shyqqan tegin, sapasyn jáne negizgi sıpattamalaryn rastaıtyn basty qujat. Álemdik tájirıbede GIA, HRD, IGI syndy uıymdardyń sertıfıkattary etalon sanalady.
Qazaqstanda bolsa, zergerlik dúkender jıi ózderi jasaǵan sertıfıkattardy taýarmen birge usynady. Bul – múddeler qaqtyǵysy, deıdi sarapshylar. Sonymen qatar elimizde baǵaly tastardyń túpnusqalyǵyn qadaǵalaıtyn biryńǵaı memlekettik organ joq.
Kóleńkeli naryq: qaýip qaıdan?
Qazirgi tańda álemdik zergerlik naryqta jańa qaǵıdalar qalyptasýda – ashyqtyq, sertıfıkattaý jáne turaqty tutyný. Máselen, sońǵy jyldary Ózbekstanda zergerlik buıymdar shyǵaratyn resmı óndirýshiler sany on esege artqan.
Al Qazaqstanda jaǵdaı basqasha. Májilis depýtaty Aıtýar Qoshmambetovtyń aıtýynsha, elimizde zergerlik naryq júıeli túrde qalyptaspaǵan.
– Biz bul salanyń joqtyǵyn qalypty jaǵdaı dep qabyldap, eshqandaı áreket jasamaı otyrmyz. Al shyn máninde, ishki suranysty qamtyp qana qoımaı, eksportqa da shyǵýǵa bolar edi. Qazaqstan – álem boıynsha altyn men basqa da qymbat metall óndiretin jetekshi 20 eldiń qataryna kiredi. Biraq biz qaıta óńdeýdi damytyp, qosylǵan qun jasaýdyń ornyna, shıkizatty satamyz da, daıyn buıymdy syrttan satyp alamyz, – deıdi depýtat.
Aıtýar Qoshmambetov sondaı-aq resmı óndirýshilerge qoıylatyn talaptar qatań bolǵanymen, Qazaqstanda «kóleńkeli» naryqpen kúres júıeli júrgizilmeıtinin atap ótti.
Ne qajet? Sarapshylar júıeli reforma usynady
Búginde Qazaqstandaǵy zergerlik sala shaǵyn sheberhanalarǵa negizdelgen, aýdıtorııasy shekteýli, al memlekettik qoldaý júıesi jetkiliksiz. Mamandar bul jaǵdaıdy ózgertý úshin keshendi tásil qajet ekenin alǵa tartady.
Salada sheshimin kútken basty máseleniń biri – halyqaralyq standarttarǵa saı, táýelsiz gemmologııalyq sertıfıkattaý ortalyǵyn qurý. Mundaı mekeme arqyly el aýmaǵynda satylatyn asyl tastardyń sapasy men túpnusqalyǵy dáleldenip, tutynýshy quqyǵy qorǵalar edi.
Sondaı-aq kadr tapshylyǵy da ótkir sezilip otyr. Qazaqstanda gemmolog mamandaryn kásibı túrde daıarlaıtyn oqý orny joq. Qazirgi naryq syrt elderde oqyǵan nemese óz betimen úırengen mamandardyń ıyǵynda tur. Bul kásibı deńgeıdiń birkelki bolmaýyna jáne salanyń júıeli damýyna kedergi keltiredi.
Oǵan qosa, salyqtyq saıasattyń ózi de zańdy bıznesti tejep otyr. Importtyq ónim nemese kóleńkeli naryqtaǵy taýar kóbine arzanyraq bolǵandyqtan, tutynýshy tańdaýyn solarǵa jasaıdy.
– Eger bızneske jaǵdaı jasalmasa, zańdy naryq eshqashan damymaıdy, – deıdi zergerlik sala ókilderi.
Buǵan deıin, altyn quıma qalaı quıylady – astanadaǵy zaýyttan fotoreportaj usynǵanbyz.