Qazaqstandaǵy atom salasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq róli orasan zor – ǵalymmen suhbat
ALMATY. KAZINFORM – 28 qyrkúıek - atom ónerkásibi qyzmetkerleriniń kásibı merekesi. Bul salada kórnekti ǵalymdar, ıadrolyq fızıkter, ınjenerler, konstrýktorlar jáne joǵary bilikti jumysshylar eńbek etedi. Solardyń biri - Almatydaǵy ıAdrolyq fızıka ınstıtýty atom energııasynyń qaýipsizdigi máseleleri zerthanasynyń meńgerýshisi, Energetıka mınıstrliginiń ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet salasyndaǵy salalyq keńesiniń múshesi, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi janyndaǵy Jas ǵalymdar keńesiniń múshesi, PhD doktory Áset Sháımerdenov. Bilikti maman Kazinform tilshisiniń atom salasyna qatysty qoıǵan saýaldaryna jaýap berdi.
– Áńgimeni kúrdeli ári qyzyqty ıadrolyq saladan bastasaq...
– Atom salasy - atom ónerkásibiniń, energetıkanyń jáne ǵylymnyń jıyntyǵy. Sondyqtan sala mamandary kóptegen máseleni sheshýmen aınalysady. Basty mindetimizdiń biri – bolashaqta jáne búgin paıdalanylatyn ıadrolyq energetıkalyq reaktorlar qaýipsizdigin arttyrý. Atap aıtqanda, ıadrolyq bólshekterdiń túrli elementtermen ózara árekettesýin zertteý, ıadrolyq reaktsııanyń turaqtylyǵyn anyqtaý, materıaldardyń radıatsııalyq sáýlelenýi qasıetteriniń áserin zertteý, medıtsına men ónerkásip úshin zamanaýı jáne perspektıvaly radıoızotoptardy óndirý tehnologııalaryn ázirleý, aýyr apattar men olardyń saldaryn anyqtaý. Osy ýaqytqa deıin júrgizgen zertteýlerdiń nátıjesinde medıtsına men ónerkásip salalaryna arnalǵan radıofarmatsevtıkalyq preparattar men radıoızotopty ónimder shyǵarýdy jolǵa qoıdyq. Qazir aýrýhanalardy ómirlik mańyzdy dári-dármekpen qamtamasyz etip jatyrmyz, ıaǵnı elimizde óndirilip otyrǵan radıofarmpreparattyń 90%-yn ınstıtýt óndiredi.
– Bilýimshe, ınstıtýt qabyrǵasynda 23 zerthana bar. Ózińiz basqaryp otyrǵan zerthananyń jumysy týraly aıtyp berińizshi.
– Bizdiń zerthana (Atom energııasynyń qaýipsizdigi máseleleri zerthanasy) ıadrolyq jáne radıatsııalyq tehnologııalardy ázirleýden bastap ıadrolyq jáne termoıadrolyq reaktorlardyń perspektıvalyq konstrýktsııalyq jáne fýnktsıonaldyq materıaldaryn reaktorlyq synaýǵa deıingi qyzmetterdiń keń spektrine ıe. Zerthanada eki iri qondyrǵy bar. Syndyq stend - nóldik qýatty ıadrolyq reaktor jáne gaz-vakýýmdyq ilmek qondyrǵysy. Sondaı-aq, biz ıadrolyq obektilerdiń jobalyq qujattamasynyń ıadrolyq, radıatsııalyq jáne ıadrolyq-fızıkalyq qaýipsizdigine saraptama júrgizip jatqanymyzdy atap ótkim keledi. Zerthanada 16 maman jumys isteıdi. Onyń 60%-dan astamy 40 jasqa tolmaǵan. Zerthana qyzmetkerleri halyqaralyq konferentsııalar men sımpozıýmdarǵa, semınarlarǵa, tehnıkalyq kezdesýlerge únemi qatysady. Zerthana Japonııa, Germanııa, AQSh, Reseı, Ózbekstan, Latvııa uıymdarymen keń halyqaralyq yntymaqtastyqqa ıe.
– Instıtýt qyzmetkerleri zertteý reaktory bazasynda el ekonomıkasyna orasan zor paıda ákeletin birqatar jobany júzege asyrdy. Atom salasynda taǵy qandaı jańashyldyq bar?
– 15 jyl boldy biz IV býyn reaktorlaryna jatatyn Joǵary temperatýraly gaz salqyndatqysh reaktor (JTGR) tehnologııalaryn damytý boıynsha zertteýler júrgizip kelemiz. Muny Japonııanyń atom energııasy agenttigimen (Japan Atomic Energy Agency) birlesip zerttep jatyrmyz. JTGR reaktorlardyń basqa túrlerine qaraǵanda birqatar artyqshylyqqa ıe:
- negizinen balqý temperatýrasy ~ 3800 ºS bolatyn grafıtten turatyn belsendi aımaqtyń balqýy is júzinde alynyp tastalady;
- joǵary teris temperatýra reaktıvtilik koeffıtsıenti;
- qaldyq jylýdy passıvti bólý múmkindigi;
- sýtegi óndirisi úshin Joǵary temperatýraly jylý alý múmkindigi.
JTGR - ǵylymdy qajet etetin tehnologııa jáne atom-sýtegi energetıkasyna kóshýdi qamtamasyz ete alady. 2024 jyldyń basynda aıaqtalǵan bizdiń sońǵy jobalarymyzdyń biri – joǵary temperatýraly neıtrondyq sáýlelenýdiń JTGR kremnıı karbıdi otyn kompakt matrıtsasynyń qasıetterine áserin zertteýge baǵyttalǵan. Qazirgi ýaqytta standartty matrıtsalyq materıal grafıt bolyp tabylady. Onyń birqatar kemshiligi bar, mysaly korrozııanyń turaqsyzdyǵy jáne ıadrolyq otyndy óndirýge fızıkalyq kedergi turǵysynan osaldyq. Kremnıı karbıdiniń matrıtsasy korrozııaǵa tózimdilik pen ıadrolyq materıaldy taratpaýǵa tózimdilik bóliginde JTGR qaýipsizdigin arttyrýǵa qabiletti JTGR otyn kompakt matrıtsasynyń materıaly perspektıvalyq retinde qarastyrylady. Degenmen, kremnıı karbıdi otynynyń yqsham matrıtsasynyń neıtrondyq óriste joǵary temperatýradaǵy minez-qulqy týraly tájirıbelik derekter joq. Sondyqtan SSR-Q reaktorynda sáýlelendirý eksperımenti júrgizildi, onda kremnıı karbıdi matrıtsasy bar otyn kompaktiniń úlgileri osy materıaldyń JTGR-de jumys jaǵdaıynda 1021 sm-2 jyldam neıtrondyq flıýentsııaǵa deıin sáýlelendirildi, 220 tıimdi kúnder. Odan ári sáýlelengen úlgiler buzylmaıtyn jáne buzylatyn ádistermen zerttelip, olardyń qasıetterine neıtrondyq sáýlelenýdiń áseri anyqtaldy.
Alynǵan eksperımenttik derekter materıaldyń radıatsııalyq beriktigin odan ári arttyrý úshin otyn kompaktiniń dızaıny men quramyn jaqsartýǵa kómektesedi. Osylaısha, zertteý nátıjeleri JTGR qaýipsizdik deńgeıin arttyrýǵa jáne sol arqyly onyń kommertsııalyq tartymdylyǵyn arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Japonııanyń atom energııasy agenttigimen birlesken zertteýlerde alynǵan eksperımenttik nátıjeler HTR50S jáne GTHTR300 sııaqty kommertsııalyq shaǵyn modýldik JTGR tıpti reaktorlardy jobalaý kezinde paıdalanyldy.
– Qazaqstan ǵylymyna ǵana tıesili tyń ıdeıa nemese joba bar ma?
– Árıne, Qazaqstan ǵylymynda kóptegen ıdeıa bar. Máselen, jer silkinisin erte boljaý júıesin ázirleý, onkologııalyq jáne júrek-qan tamyrlary aýrýlaryn emdeýge arnalǵan preparattardy, onyń ishinde radıofarmpreparattardy oılap tabý, shıkizatty tereń jáne tıimdi óńdeý jáne qosylǵan quny joǵary ónimdi alý tehnologııalaryn ázirleý sııaqty tyń bastamalar jeterlik. Sońǵy jyldary ǵylymı qoǵamdastyq Qazaqstanda ǵylymdy qarjylandyrýdyń edáýir ulǵaıýyn baıqap otyr, bul ǵylymı zertteýler men ázirlemelerdiń sapasyna jaǵymdy áser etedi. Elimizde ǵylymdy qarjylandyrý tek ulǵaıady, ǵalymdardyń qoldaýy artady jáne bul otandyq ǵylym deńgeıin damyǵan elder deńgeıine kóterýge múmkindik beredi dep úmittenemin.
– Atom salasyna qaıta oralsaq, onyń qoǵamdaǵy róli qandaı?
– Eger atom salasynyń rólin naqty sıpattamalar turǵysynan qarastyratyn bolsaq, men atom salasynda jumys isteıtin qyzmetkerlerdiń sanyn aıtqym keledi, onda onyń róli joǵary emes. Qazaqstanda atom salasynda jumys isteıtin úsh iri memlekettik kásiporyn bar – olar «Qazatomónerkásip UAK» AQ, «Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy» jáne «ıAdrolyq fızıka ınstıtýty» RMK. Bul mekemelerde barlyǵy 25 myńǵa jýyq maman bar. Alaıda, Qazaqstandaǵy atom salasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq róli orasan zor. Mysaly, Qazatomónerkásip ýran kenin óndirip qana qoımaı, sonymen qatar AES úshin jylý bóletin jınaqtar, qosylǵan quny joǵary túpkilikti ónim shyǵarady. QR UıAO atom energetıkasynyń qaýipsizdigin arttyrýmen jáne burynǵy Semeı synaq polıgonyndaǵy radıatsııalyq qaýipsizdikti monıtorıngileýmen aınalysady. ıAFI - medıtsına men ónerkásipke arnalǵan radıoızotoptardyń (radıofarmpreparattardy qosa alǵanda) eldegi eń iri óndirýshisi. Azǵyr polıgonyndaǵy radıatsııalyq jaǵdaıǵa monıtorıng júrgizedi, ónerkásipte, medıtsınada jáne aýyl sharýashylyǵynda radıatsııalyq tehnologııalardy ázirleıdi jáne engizedi.
– Jalpy, «atom» degen sózdiń ózi bir túrli úreı týdyratyny bar, nege?
– Menińshe, bul máselede halyq sanasynda birneshe baǵyttaǵy úreı bar sııaqty. «Atom» sózinen qorqýdyń birinshi sebebi – Semeı polıgony. Onyń zardabyn turǵyndar áli de tartyp keledi. Ekinshi sebep, meniń oıymsha, halyqtyń atom salasy týraly jetik bilmeýine baılanysty. Al adam birdeńe bilmese, odan álbette qorqady. Sondyqtan el arasynda aqparattandyrý jumystaryn meıilinshe kóp júrgizý qajet. Onyń artyqshylyǵy men kemshin tustaryn jasyrmaı aıtyp, kórsetý kerek. Atom energııasyn beıbit maqsatta paıdalaný boıynsha halyqaralyq tájirıbege sholý jasaý qajet.
– Maman retinde AES qurylysyn quptaıtynyńyz sózsiz. Sebebin taratyp aıtyp berseńiz...
– Qazaqstan ıadrolyq salaǵa jańadan kelgen memleket emes. Bizdiń el ýran óndirýden álemde birinshi orynda jáne osy elementtiń barlanǵan qory boıynsha ekinshi orynda. Qazaqstan Aqtaý qalasynda jyldam neıtrondy atom elektr stantsııasyn da iske qosty. Óskemendegi Úlbi metallýrgııalyq zaýyty Qytaıdyń atom elektr stantsııalary úshin jylý jınaqtaryn shyǵarady, al elimizdegi tórt ǵylymı-zertteý reaktory atom energııasyn beıbit maqsatta paıdalaný boıynsha belsendi zertteýler júrgizip jatyr. Bul jetistikter AES qurylysy jobasyn júzege asyrýdyń barlyq kezeńderinde qoldaý kórsetýge qabiletti mamandardy daıyndaýdyń joǵary deńgeıin kórsetedi. Qazaqstanda atom energetıkasynyń tabysty damýyna negiz jasaıtyn biregeı resýrstar men bilikti kadrlar bar.
Atom elektr stantsııasynyń artyqshylyǵy kóp. AES - bul turaqty elektr energııasynyń kózi ǵana emes, sonymen qatar ǵylymdy qajetsinetin jáne ınnovatsııalyq tehnologııalardy damytýdyń draıveri. Búgingi tańda elimizdiń bolashaq energııa tapshylyǵyn, ekonomıkalyq jáne tehnologııalyq damýyn jabý úshin elektr energııasynyń jańa kózderin salý qajettiligi aıqyn bolyp otyr. Jańartylatyn elektr kózderi eldiń elektr energııasyna degen qajettiligin jaba almaıdy óıtkeni mundaı kózder ózgermeli, turaqsyz jáne qýaty az. Qazaqstanda jańa MAES salý úshin sý resýrstary (ózender) az. JEO-ny qoldanýdy keńeıtý orasan zor ekologııalyq problemalarǵa alyp keledi jáne kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý tujyrymdamasyna qaıshy keledi. Sonymen, turaqty elektr energııasyn qamtamasyz ete alatyn atom elektr stantsııasy ǵana qalady. Sonymen qatar, bul elektr energııasynyń basqa kózderi damymaıdy degendi bildirmeıdi. Eldiń energetıkalyq júıesi teńdestirilgen jáne ártaraptandyrylǵan bolýy kerek.
– 6 qazanda ótetin referendýmda halyq qoldap, AES salynatyn bolsa, mamandarǵa júkteletin jaýapkershilik qandaı bolmaq?
– Eger Qazaqstan halqy aldaǵy referendýmda atom elektr stantsııasynyń qurylysyn qoldasa, mamandardyń birinshi arhıotekalyq mindeti qolda bar short-paraqtan vendordy tańdaý bolady. Atom elektr stantsııasy áleýetti jetkizýshileriniń barlyq tehnıkalyq-ekonomıkalyq usynystaryn jan-jaqty qarastyryp, Qazaqstan úshin eń jaqsy nusqany tańdaý qajet bolady. Stantsııanyń qaýipsizdik deńgeıi, qurylys quny men merzimi tańdalǵan AES jobasyna baılanysty bolady jáne bul óz kezeginde halyq úshin elektr energııasynyń túpkilikti qunyna áser etedi.
– Kásibı merekeńiz qutty bolsyn!
– Iá, mereke qutty bolsyn! Osy salada aıanbaı eńbek etip júrgen barsha áriptesterime qaýipsiz jáne apatsyz jumys tileımin!
