Jaıylymdy tozýdan qalaı saqtaýǵa bolady — ǵalymmen suhbat
ORAL. KAZINFORM — Qazaqstanda jaıylym ózekti máseleniń biri bolyp otyr. Osy oraıda Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń professory, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi Beıbit Násıev Kazinform saýaldaryna jaýap berdi.
— Beıbit Násıuly, aldymen Qazaqstandaǵy mal jaıylymynyń jaı-kúıine toqtala ketseńiz.
— 2050 jylǵa qaraı álemde halyq sany 9 mıllıardqa jetýi múmkin degen boljam bar. Osy rette jahandyq klımattyń jylynýy aıasynda ekojúıelik qyzmetterdi, sonyń ishinde jerdegi mańyzdy bıomdardyń biri sanalatyn bıosanalýandyqty qoldaý, mal sharýashylyǵy, sút pen et óndirisiniń ekonomıkalyq negizin qamtamasyz etý úshin jaıylymdardyń turaqtylyǵyn arttyrý qajettigi kún tártibinde tur.
Statıstıkaǵa qaraǵanda, bıylǵy jyl basynda el jaıylymdarynda jaıylatyn negizgi mal túrleri — iri qara, jylqy jáne qoı-eshki sany 32 mln 559,5 myń basqa jetken. Qoǵamdyq maldy sapaly mal azyǵymen turaqty qamtamasyz etý jáne mal sharýashylyǵy salasyn úzdiksiz damytý úshin jaıylymdyq ekojúıelerdiń turaqtylyǵyn arttyrýdyń mańyzy zor. Qazaqstan — jaıylym aýmaǵy boıynsha álemde besinshi orynda (187,55 mln ga). Oǵan qosa eldegi ettiń 90, júnniń 97 jáne súttiń 75 paıyzy osy jaıylymdaǵy mal sharýashylyǵy negizinde óndiriledi.
Jaıylymdar ósimdik jáne topyraq jamylǵysy bıologııalyq qyzmetin tolyq atqarǵan kezde ónimdirek, turaqty jáne beıimdelgish bolady jáne kóbirek paıda ákeledi, sonymen qatar ekojúıe qyzmetterin molyraq qamtamasyz etedi. Bul uzaq merzimdi josparlaý sharalaryn, resýrstardy saqtaýdy, sondaı-aq basqarý maqsattaryn durys tańdap, qarqyndy túrde ózgerip otyratyn ekologııalyq, klımattyq, áleýmettik jáne ekonomıkalyq jaǵdaılarǵa únemi beıimdelýdi talap etedi.
Qazaqstanda jaıylymdardy paıdalaný máselelerin utymdy sheshý úshin quqyqtyq, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ınstıtýtsıonaldyq sıpattaǵy birqatar sharalar, onyń ishinde jaıylymdardy paıdalaný tártibi men rásimderi belgilengen «Jaıylymdar týraly» QR Zańy qabyldandy. Bul zań 2024 jyldyń 27 aqpanynda tolyqtyryldy.
— Qazirgi tańdaǵy eń basty problemalar qandaı?
— Kúni búgin shóleıttený jáne degradatsııa nemese tozý jahandaǵy ekologııalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq problemalardyń biri kúıinde qalyp otyr. Bul bıologııalyq ónimdiliktiń joǵalýyna, topyraqtyń qunarlylyǵy tómendep, parnık gazdary men azottyń taza shyǵaryndylarynyń kóbeıýine, jaıylymdyq jerlerdiń bıoártúrliliginiń joǵalýyna alyp keledi jáne adamzatqa úlken qater tóndiredi. Bul jahandyq problema planeta halqynyń shamamen besten bir bóligine áser etedi jáne onyń 100-den astam elge qatysy bar. Jalpy, álemdegi jaıylymdardyń jalpy aýmaǵynyń 49 paıyzy degradatsııalanǵan.
Ókinishke qaraı, Qazaqstan da osy problemaǵa tap bolyp otyr. Aımaqtarda jaıylymdyq jerlerdiń shamamen 20-60 paıyzy ár túrli dárejedegi degradatsııaǵa nemese kúızelý men tozýǵa ushyraǵan. Jaıylymdardyń mundaı kúıge túsýine áser etetin jaǵdaılar retinde klımattyq jáne antropogendik nemese adamı faktorlardy ataýǵa bolady.
Eń basty faktor — ol adamzat balasyn dúrliktirip otyrǵan, sońǵy jyldary álemde beleń alyp kele jatyrǵan klımattyń jylyný úrdisi. Ortasha eseppen alǵanda, jahandyq temperatýra aldaǵy 20 jylda 1,5°C-qa jylyna túspekshi nemese odan joǵary bolady dep boljanyp otyr. Klımattyń bulaısha ózgerýi jahandyq azyq-túlik qaýipsizdiginiń turaqtylyǵyna qaýip tóndirýi múmkin.
Qazaqstan negizinen qýańshylyqty, shóldi jáne shóleıtti aımaqtarda ornalasqandyqtan, bolashaqta respýblıkanyń mal azyqtyq tanaptarynyń ónimdiliginiń tómendeýi men jaı-kúıiniń nasharlaýy odan ári beleń alary sózsiz. Demek, agrarlyq ǵylym aldynda klımattyń ózgerýine oraı aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń óndirisin soǵan beıimdeý, mal azyqtyq tanaptardyń sapa kórsetkishterin jaqsartý syndy ózekti másele tur.
Ekinshi mańyzdy faktor — jaıylymdarǵa adamı turǵyda beriletin teris áserler. ıAǵnı maldy kóp jaıyp, shamadan tys paıdalaný jaıylymdardyń tozýyna soqtyrady.
Sońǵy jyldary aýyldaǵy aǵaıyndar ekonomıkalyq turǵyda paıda kórý maqsatynda sharýashylyqtaǵy mal sanyn shamaǵa qaramaı arttyryp, sonyń saldarynan jaıylymǵa shekten tys júkteme túsirip otyr.
— Muny retteýdiń zańdyq negizi bar ma?
— Árıne, bar. «Jaıylymdar týraly» Zańǵa sáıkes jaıylymdy paıdalanýshylar mal basyn qalyptastyrǵanda jaıylymnyń jalpy alańyna túsetin júktemeniń shekti ruqsat etiletin normasyn eskerýleri tıis. Ol Qazaqstan Respýblıkasy Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń 2015 jylǵy 14 sáýirdegi № 3-3/332 buıryǵyna sáıkes elimizdiń árbir oblysynyń tabıǵı-klımattyq aımaqtary men jaıylym tıpteri úshin naqtylanǵan.
Ókinishke qaraı, fermerler tarapynan bul buıryq oryndalmaı otyr. Tipti kóptegen jaıylym paıdalanýshylar bul normanyń bar ekendigin de bilmeıdi. Sonyń saldarynan jaıylymda júretin mal sany qarqyndy túrde artyp keledi.
Bul elimiz ǵana emes, álemdegi jaıylymdyq alqaptardyń mańyzdy máselesi bolyp qalyp otyr. Ol aldymen bıologııalyq turǵydan zııandy. Mal kóp jaıylǵannan keıin ósimdikterdiń qalpyna kelýine jetkilikti ýaqyt berilmeıdi, bıomassa men tósem qabatynyń shekti mólsheri joıylady, topyraq taqyrlanyp qalady. Sondyqtan jaıylymdardyń uzaq merzimdi turaqtylyǵyn qamtamasyz etý mańyzdy. Ol úshin ekojúıelerdiń topyraǵy men ósimdikteriniń qyzmetin jáne olardyń turaqtylyǵyn jaqsartatyn jaıylymdy tıimdi basqarý ádisterin qoldaný qajet.
— Endeshe, osy tásilderdi naqtyraq aıta ketseńiz?
— Jalpy, mal azyǵy óndirisi ǵylymynda jaıylymdar men shabyndyqtardyń bıoónimdiligin qalpyna keltirý úshin topyraqtyń betki qabatyn bekitý nemese tyńaıtqyshtar engizý, kópjyldyq shópterdi egý sııaqty sharalardy qamtıtyn túbegeıli jaqsartý jumystary júrgizilýi tıis. Alaıda sońǵy jyldary qarjylyq shyǵynnyń kóptigine baılanysty sharýashylyqtarda mal azyqtyq tanaptardy jaqsartý isi múldem qolǵa alynbaı keledi. Bul sol tanaptardyń jaı-kúıine teris áser etetini anyq.
Fermerler úshin tyǵyryqtan shyǵýdyń tıimdi de arzan joly — jaıylymdardy ǵylymı negizdelgen turǵyda paıdalaný. ıAǵnı mal sanyn shektep, jaıylymdardyń jalpy alańyna túsetin júktemeniń shekti ruqsat etiletin normasyn saqtaý kerek. Sonymen qatar jaıylym aınalymyn qoldanyp, tozǵan jerlerge demalys bergen tıimdi.
— Jaıylymdy paıdalaný júıesiniń buzylýy nege soqtyrady?
— Belgili bir jerge úzdiksiz mal jaıý nemese jaıylymdarǵa túsetin júktemeni ulǵaıtý ónimdilik pen sapa kórsetkishteriniń quldyraýyna ákeledi. Bylaısha aıtqanda, mal súısinip jeıtin paıdaly da qundy shóp túrleri azaıyp, joıylady. Onyń ornyna ýly da aramshóp qaptap, jer taqyrlanady. Saıyp kelgende, bul jaıylymdyq landshaftardyń ekologııalyq jaı-kúıiniń tómendeýine ákeledi.
Jaıylymdy tıimsiz paıdalaný topyraq jamylǵysynyń sapasyna da keri áser etedi. Mal tuıaǵynyń astynda qalǵan topyraqtyń agregatsııasy men qurylymy buzylyp, tyǵyzdyǵy artyp, jer ústi sýlarynyń súzilý jyldamdyǵy tómendeıdi. Ósimdikke kerekti ylǵal azaıyp, sýdyń jer ústimen aǵyp ketýine, topyraq erozııasynyń artýyna jáne basqa da saldarlarǵa soqtyrady.
Jaıylym aınalymyn paıdalanýdyń qajettigi, mine, osynda. Jer tynyqsa, ol ósimdik bıomassasyn, topyraq jamylǵysynyń kórsetkishterin aıtarlyqtaı arttyrýǵa jáne mal salmaǵynyń ósýine septesedi. Bastysy, tynyǵý áserinen sýksetstsııa úrdisi bastalyp, jaıylymdaǵy qundy ósimdik túrleri qaıta qalpyna keledi.
Sonymen qatar jaıylym aınalymyn paıdalaný mal jaıylatyn aýmaqty tıimdi qoldanýǵa, qolda bar azyqty naqty mólsherde kóbeıtýge múmkindik beredi, oǵan degen qajettilikti landshafttarǵa birkelki bóledi. Eń bastysy, jaıylymdarǵa túsetin júktemeni azaıtyp, mal basyn turaqtandyrady jáne sharýashylyq qarjysynyń tıimdi jumsalýyn qamtamasyz etedi.
— Birneshe jyldan beri kıikterdiń shamadan tys artýy jerdiń tozýyna áser etetini jıi sóz bolyp júr. Bul mal ósirip, egin salatyn fermerlerdiń basty problemasyna aınalyp otyr. Buǵan qandaı pikir qosar edińiz?
— Iá, sońǵy jyldary, ásirese, elimizdiń batysynda kıikterdiń keń taralýy mal azyqtyq tanaptardyń tozýyn jedeldetip otyrǵany ras. Aqbókenderdiń sanyn shekteýmen qatar olardyń jaıylymdar men shabyndyqtarǵa, egistikterge túsiretin zalalyn anyqtaý, osy baǵytta arnaıy ǵylymı zertteýler uıymdastyrý qajet dep sanaımyn.
Taqyrypqa qaıta oralsaq, taǵy bir basty da mańyzdy faktor retinde jaıylym paıdalanýshylar men mal azyǵy óndirisimen aınalysatyn adamdardyń agrarlyq bilim deńgeıiniń tómendigin aıtýǵa bolady. Qazirgi kezde mal sharýashylyǵymen osy sala boıynsha mamandyǵy joq, jaıylymdardyń jaǵdaıyn, mal jaıý tehnıkasy men tehnologııasyn tereń bilmeıtin turǵyndar shuǵyldanyp otyr.
Búgingi tańda elimizde ǵylymǵa bólinip otyrǵan qomaqty qarjy esebinen fermerlerge arnalǵan oqytý jáne ǵylymı usynbalardy taratý jumystary jaqsy qarqyn alyp, uıymdastyrylyp keledi. Tek sony sharýalar uǵyna bilip, ıgiligine jarata alsa deımiz.
Qoryta kelgende, ata-babamyzdan mura retinde qalǵan jerimizdi keleshek urpaq úshin qalaı saqtap qala alamyz, mine, osy mańyzdy másele tóńireginde kúsh biriktirip, sheshe bilsek, maqsatymyzǵa jetkenimiz bolar edi. Buǵan ǵalymdardan bastap qarapaıym turǵyndar men fermerlerge deıin atsalysýy kerek dep oılaımyn.
Eske sala keteıik, budan buryn Qazaqstanda asyl tuqymdy mal ósirýdiń qıyndyqtary jaıynda jazǵan bolatynbyz.
Sondaı-aq ǵalym Batys Qazaqstanda egistikke qandaı tyńaıtqyshtar qoldanǵan durys ekendigin aıtty.