Qazaqstanda zańdardy jasandy ıntellekt ázirleıtin bolady: mıf nemese shyndyq
ASTANA. KAZINFORM - Jasandy ıntellekt zańdardy óz betinshe ázirlep, zań jobalaryna saraptama júrgize alady ma? Qabyldanatyn Zańdardyń quqyqtyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq saldaryn boljaı alady ma? QR Prezıdenti Іs basqarmasy janyndaǵy Parlamentarızm ınstıtýtynyń Jarııa zańnama ortalyǵynyń basshysy, PhD doktory Sholpan Saımova osy taqyrypqa qatysty pikirin bildirdi.
Jasandy ıntellekt – oń múmkindikter jáne yqtımal táýekelder
- Memleket Basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi «Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda tsıfrlandyrýdyń strategııalyq mańyzdylyǵyn atap ótip, jasandy ıntellekt tehnologııalaryn engize otyryp, IT salada ozyq el bolý maqsatyn qoıdy.
Prezıdenttiń bastamasy birqatar naqty úkimettik baǵdarlamalarda jalǵasyn tapty. Jasandy ıntellekt salasyn damytýdyń 2024-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynyń jobasy ony engizýdiń qazirgi jaǵdaıy men baǵyttaryn egjeı-tegjeıli sıpattaıdy. Ázirleýshilerdiń oıynsha, osy tujyrymdamany iske asyrý 2025 jylǵa qaraı sýperkompıýterdiń iske qosylýyna jáne 2029 jylǵa qaraı jasandy ıntellekt tehnologııalaryn paıdalana otyryp kórsetiletin memlekettik qyzmetterdiń úlesi 20%-ǵa deıin ósedi dep kútiledi. Bul maqsattar memlekettik qyzmettiń basqa salalaryn tsıfrlandyrýǵa baǵyttalǵan kúsh-jigermen tikeleı baılanysty.
Parlamenttik qyzmetti tsıfrlandyrýǵa bıznes-protsesterdiń reınjınırıngi, sondaı-aq memlekettik organdardyń aqparattyq júıesimen ary qaraı ıntegratsııalaýmen, E-Parlament biryńǵaı platformasyn qurýǵa baǵyttalǵan QR PІB Materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý basqarmasy mamandary qyzmeti jasandy ıntellektti engizý boıynsha jalpyulttyq strategııamen úılesedi.
Jaqynda ótken Ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi Ulttyq keńestiń otyrysynda Prezıdent ǵylymı-tehnıkalyq progress jahandyq ekonomıka men ómir saltyn tez ózgertip jatqanyna toqtalyp, Qazaqstannyń tehnologııalyq jáne ǵylymı-ınnovatsııalyq egemendigin nyǵaıtý úshin barlyq múmkindikterdi paıdalanýdyń mańyzdylyǵyn atap ótti.
Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, 2030 jylǵa qaraı JI álemdik JІÓ-niń 7%-na deıin qamtamasyz etedi, al 2027 jylǵa qaraı JI jahandyq naryǵyn kapıtaldandyrý $ 400 mlrd-tan asady. Bul perspektıvalar JI damytýdaǵy álem elderiniń kúsh-jigeriniń mańyzdylyǵyn kórsetedi.
Trendter men áleýet
Zańnamalyq qyzmette jasandy ıntellektini qoldaný jahandyq trend bolyp tabylady. Máselen, mysaly, Brazılııada tolyǵymen jasandy ıntellekt ázirlegen zań qabyldandy, bul onyń zań shyǵarýdaǵy róli týraly keń pikirtalas týdyrdy. Bul mysaldar jasandy ıntellekt derekterdiń úlken kólemin jáne qoldanystaǵy zańnamany qysqa merzimde taldaı otyryp, zań shyǵarý protsesinde kúrdeli mindetterdi oryndaýǵa qabiletti ekenin kórsetedi, bul mundaı tehnologııalardy jahandyq deńgeıde quqyqtyq júıelerge biriktirýdiń ózektiligi men mańyzdylyǵyn taǵy bir ret kórsetti.
Alaıda, zań shyǵarý protsesinde ozyq tsıfrlyq tehnologııalar men jasandy ıntellekt quraldaryn paıdalaný zań shyǵarýshy organnyń klassıkalyq mindetterimen qatar júrýi kerek ekenin atap ótken jón.
QR Parlamenti úsh negizgi fýnktsııany oryndaıdy: ókildik, baqylaý jáne zań shyǵarýshy. Qazirgi ýaqytta tsıfrlyq kúsh-jiger negizinen ókildik fýnktsııany damytýǵa, atap aıtqanda, kóshpeli kezdesýler arqyly Parlamenttiń halyqpen ózara is-qımylyn qurýǵa, azamattardy qabyldaýdy tsıfrlandyrýǵa jáne Parlamenttiń ınternet-resýrstaryna qoljetimdilikti qamtamasyz etý arqyly bıznes-protsesterdi jetildirýge, sondaı-aq beınekonferents baılanysty ornatý maqsatynda onlaın-platformalardy paıdalanýǵa baǵyttalǵan.
Bul rette, jasandy ıntellektti zań shyǵarý protsesine engizý dástúrli jumys ádisterin túbegeıli ózgerte alatyn aıtarlyqtaı áleýetke ıe. Jasandy ıntellekttiń tolyqqandy ıntegratsııasy zańnamalyq qyzmettiń sapasy men tıimdiligin jaqsartyp qana qoımaı, sonymen qatar kúndelikti kertartpalyqtan bosatýmen depýtattarǵa bıýrokratııalyq júktemeni edáýir tómendetýge múmkindik beredi. Bul zań shyǵarýshylarǵa zańnamany damytýdyń strategııalyq aspektilerine nazar aýdarýǵa jáne qoǵamdaǵy tez ózgeretin syn qaterlerge tez, tıimdirek jaýap berýge múmkindik beredi.
Sonymen qatar, jasandy ıntellekt zań jobalaryn, tereń negizdelgen jáne senimdi derekterdi ázirleýdi qamtamasyz ete otyryp, derekterge taldaý júrgizý barysynda Parlamenttiń ustanymyn edáýir nyǵaıta alady. Bul «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» formýlasy sheńberinde zańnamalyq protsestiń sapasy men tıimdiligin aıtarlyqtaı arttyratyny sózsiz.
Jetekshi Batys elderiniń zań shyǵarýshy organdary úshin praktıkalyq nusqaýlyqqa aınalǵan «Aqyldy parlamentter. Derekterge negizdelgen demokratııa» kitapta qazirgi ýaqytta zań shyǵarý protsesine jasandy ıntellekt tehnologııasyn engizýdiń 31 quraly ázirlengeni kórsetilgen. Parlamentarızm ınstıtýty olardyń úsheýin zertteýmen belsendi aınalysady:
Birinshisi: jasandy ıntellektti quqyqtyq saraptama úshin qoldaný. Jasandy ıntellekt algorıtmderi derekterdiń úlken kólemin taldaıdy, zań jobalaryndaǵy qaıshylyqtardy anyqtaıdy, olardy qoldanystaǵy zańnamamen jáne halyqaralyq standarttarmen salystyrady. Bul zań jobalaryn ázirleýdiń sapasyn arttyrady jáne zańdardy saraptaýǵa jumsalatyn bıýdjet qarajatyn aıtarlyqtaı únemdeı otyryp, zańdy qatelikterdiń aldyn-alýǵa kómektesedi. Mysaly: 2020 jyly QR Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi NQA jobalaryn sybaılas jemqorlyqqa qarsy ǵylymı saraptaý júrgizý úshin QQS-syz 2,4 mlrd teńge, al «Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ» KEAQ – 1,5 mlrd teńge bóldi.
Ekinshisi: derekterdi taldaý negizinde quqyqtyq sala úshin boljamdar ázirleý. Úlken derekter men analıtıkalyq quraldardy paıdalaný belgili bir zańnyń qabyldanýynyń yqtımal saldary, onyń ekonomıkaǵa, áleýmettik salaǵa jáne azamattardyń ómirine áseri týraly qundy boljamdar jasaýǵa múmkindik beredi. Bul depýtattarǵa neǵurlym negizdelgen sheshimder qabyldaýǵa kómektesedi.
Úshinshisi: zańnamalyq mátinderdi qurý protsesin avtomattandyrý. Zamanaýı tehnologııalar zań jobalarynyń mátinderin ázirleý kezinde qol eńbegin jáne «adamı faktordy» azaıtýǵa kómektesedi.
Avtomattandyrylǵan júıeler zań jobalaryn qurylymdaıdy, olardyń zań tehnıkasynyń standarttaryna sáıkestigin qamtamasyz etedi jáne zań jobalaryn daıyndaý protsesin jedeldetetin jáne olardyń sapasyn arttyratyn barlyq qajetti zań elementterin qamtıdy.
Zań shyǵarý protsesine «eski» kózqarastyń tıimsizdiginiń jarqyn mysaly retinde QR Sý kodeksiniń jobasymen jumysty keltirýge bolady, onyń bastapqy taldaýy 70-ke jýyq tujyrymdamalyq eskertýlerdi, zańǵa táýeldi aktilerdi pysyqtaýdyń joqtyǵyn jáne qoldanystaǵy konstıtýtsııalyq normalarǵa qaıshy keletindigin anyqtady.
Qazaqstan Sý kodeksiniń jobasy ýákiletti organdardyń fýnktsııalaryn naqty ajyratýdy qamtamasyz etpeıdi jáne sý sharýashylyǵyn reformalaý úshin ınvestıtsııalar tartýdyń qazirgi zamanǵy tetikterin qospaǵanda, eskirgen tásilderge súıenedi jáne Konstıtýtsııanyń talaptaryn eskermegen. Kodekstiń oılastyrylmaǵan qurylymy jáne Sý jáne Ekologııalyq kodekster arasyndaǵy normalardyń qaıtalanýy sý resýrstaryn tıimdi basqarýǵa kedergi keltire otyryp, quqyqtyq belgisizdikti kúsheıtedi. Bul rette Sý kodeksin ázirleý eki jylǵa sozylǵanyn eske salamyz.
Zańdardy ázirleýge jasandy ıntellektti engizý úshin qandaı quraldar qajet?
Qazirgi ýaqytta Parlamentarızm ınstıtýtynda zań shyǵarý protsesine jasandy ıntellektti engizý baǵyttary men quraldaryna qatysty naqty kózqaras qalyptasqan.
Tujyrymdamalyq deńgeıde zań shyǵarý protsesine jasandy ıntellektti engizý kelesi elementterdi qarastyrýy kerek: tıisti Strategııany ázirleý; basymdyqtardy belgileý; oqytý; engizý protsesiniń ózi; basqarý.
Zań shyǵarý protsesine jasandy ıntellektti tolyqqandy engizý úshin biryńǵaı operator qurý qajettiligi bar. Bul operator jasandy ıntellekt quraldaryn ázirleıdi, tıimdi engizedi jáne quqyqtyń árbir salasy boıynsha oqytýdy júzege asyrady. Qazirgi ýaqytta Instıtýt qajetti resýrstarǵa ıe jáne osyndaı operator retinde qyzmet kórsetýge daıyn.
Atalǵan máselelerdi egjeı-tegjeıli talqylaý aǵymdaǵy jylǵa josparlanǵan.
Táýekelder men perspektıvalar
Degenmen, tsıfrlyq tehnologııalardy keńinen engizýmen baılanysty belgili bir táýekelder bar.
Kıberqaýipsizdik máseleleri erekshe nazar aýdarýǵa turarlyq. Memlekettik júıelerge tehnıkalyq qoljetimdilik eldiń de, azamattardyń da qaýipsizdigine qaýip tóndiredi. Qazaqstan metaderekterdi saqtaýǵa qatysty tujyrymdamalyq sheshim qabyldaýy qajet. Derekterdi fızıkalyq serverlerge ornalastyrý aıtarlyqtaı qarjylandyrýdy qajet etedi, al bultty saqtaý jetkilikti senimdi bolmaýy múmkin.
«Qadaǵalaý» jáne «Tórelik» sııaqty memlekettik aqparattyq júıelerge jasandy ıntellekttiń shekteýli qoljetimdiligimen, sondaı-aq aqparatty tıimdi óńdeý úshin jasandy ıntellekt múmkindikterin shekteıtin til órisiniń damymaǵan/tarlyǵymen baılanysty tehnıkalyq táýekelder de bar.
Aǵymdaǵy jaǵdaıdy eskere otyryp, qysqa merzimdi perspektıvada tez engizýge jáne naqty nátıjelerge qol jetkizýge baǵyttalǵan tujyrymdamalyq sheshimder qabyldaý arqyly «jyldam jeńister» strategııasyna nazar aýdarý mańyzdy.
Jasandy ıntellekt zańnamalyq protsesti ózgertýge, jumystyń dáldigin edáýir jaqsartýǵa jáne zań jobalaryn ázirleý ýaqytyn qysqartýǵa múmkindik beredi. Jasandy ıntellektti paıdalaný sonymen qatar eldiń quqyqtyq júıesine zańnamalyq bastamalardyń joǵary sapasy men negizdiligin qamtamasyz ete otyryp, ózgeristerge tez beıimdelýge múmkindik beredi.
Qazirgi ýaqytta Parlament pen MTQB mamandary bul múmkindikterdi belsendi taldaýda jáne baǵalaý jumystaryn iske asyrýda.
