Qazaqstanda ushqyshsyz basqarylatyn avıatsııa damytylady

ALMATY. Naýryzdyń 24-i. QazAqparat /Ernar Beken/ – Qazaqstan sekildi aýmaǵy aýqymdy memleketter úshin avıatsııanyń alatyn orny erekshe bolady. Respýblıkamyz tek ulan-ǵaıyr aýmaǵy bar el ǵana emes, sondaı-aq halqy sırek qonystanǵandyǵymen de erekshelenedi. Osy oraıda shekteýli adam resýrstarymen úlken aýmaqty baqylaýǵa múmkindik beretin ushqyshsyz avıatsııanyń damýyna jaqsy múmkindik bar.

Naýryzdyң 18-i kүni Almatyda 2009-2020 jyldarғa arnalғan ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshenderdi (ҰAK) құrý salasynda avıaқұrastyrý baғyty boıynsha ғylymı-tehnıkalyқ jәne өnerkәsiptik әleýetti damytý baғdarlamasynyң tұsaýy kesildi. Bұl baғdarlama ҚR Prezıdentiniң tapsyrmasyna sәıkes eldiң ınnovatsııalyқ damý tұjyrymdamasynyң aıasynda әzirlendi.Joba aıasynda otandyқ ұshқyshsyz avıatsııa өnimderin tek el ishinde ғana emes, sondaı-aқ shetelge de shyғarý kөzdelgen. Baғdarlama 2020 jylғa deıingi ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshenderdi (ҰAK) құrý salasyndaғy Қazaқstannyң ғylymı-tehnıkalyқ jәne өnerkәsiptik saıasatyn қalyptastyrady. Ұshқyshsyz basқarylatyn ұshaқtardy shekarany қorғaýғa, laңkestikke қarsy is-sharalarғa қarsy, tәrtip saқtaýғa, tөtenshe jaғdaılardy anyқtaýғa, өnerkәsip obektilerin, kөlik jәne energetıkalyқ ınfraқұrylymdy қadaғalaýғa қoldaný kөzdelgen. Қazirgi ýaқytta 49 memleket әskerı jәne azamattyқ baғyttaғy ұshқyshsyz ұshatyn apparattardy (ҰҰA) shyғarýmen aınalysady. Resmı derekterge sәıkes, әlemde ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshenderdiң (ҰAK) 789 tүri belgili. ҰAK tүrleriniң basym bөligi AҚSh-ta tirkelgen, olardyң sany 288-di құraıdy. Sodan keıingi oryndarda Izraıl ? 62, Frantsııa ? 56, Ұlybrıtanııa ? 45 jәne Reseı ? 35 elderi tұr. Zamanaýı avıatsııany damytýda keleshegi bar baғyttardyң biri ұshқyshty-ұshқyshsyz ұshý apparattary (ҰҰҰA) bolyp tabylady. Osyndaı ұshaқtar men tikұshaқtardy basқarýdyң үsh tүri bar: kabınada otyratyn ұshқysh-adam arқyly, jerden basқarý stansasy arқyly қashyқtyқtan basқarý nemese aldyn ala bekitilgen ұshý baғytynyң tolyқtaı avtomatty tүri. Sarapshylardyң pikirinshe, 2010 jylғa қaraı ҰҰҰA-nyң bir jyldyқ әlemdik naryқ mөlsheri 10 mlrd dollardy құraıdy. Basқarý men baılanys radıoelektronıkalyқ jүıeleriniң, sondaı-aқ ұshқyshsyz keshenderge arnalғan paıdaly jүkteme apparattyқ құraldarynyң jyl saıynғy satylymy 3-4 mlrd dollarғa deıin jetýi mүmkin. Avıatsııa salasy sarapshylarynyң pikirinshe, besinshi býyndaғy joıғysh ұshaқtar jobasy (JSF) ұshқyshy bar әskerı ұshaқtar shyғarýshy tүpkilikti құny қymbat өnim bolýy mүmkin. Altynshy jәne odan keıingi býyndaғy joıғysh ұshaқtar ұshқyshsyz basқarylatyn bolady.Boljamdar boıynsha, 10-15 jyldan keıin ұshқyshsyz keshenderdiң damý deңgeıiniң kүrt artatyndyғy sonsha, olar қazirgi ýaқytta ұshқyshpen basқarylatyn ұshý apparattary atқaryp jүrgen barlyқ mindetterdi sәtti oryndaı alatyn bolady. Azamattyқ salada tөtenshe jaғdaılardy anyқtaý jәne olardyң saldaryn joıý, ekologııalyқ monıtorıng, joғalғan nemese қaýip-қaterge ұshyraғan adamdardy izdeý jәne құtқarý, aýylsharýashylyқ avıatsııa, өndiristik obektilerdiң, kөliktik ınfraқұrylymnyң, mұnaı jәne gaz jelileriniң, elektr қondyrғylarynyң joғary voltti jelileriniң tehnıkalyқ ahýaldaryn monıtorıngten өtkizý, tәrtipti қadaғalaý jәne laңkestikpen kүres sekildi is-қımyldarda paıdalanylatyn bolady.Elimizde қabyldanғan baғdarlama bıyldan bastap 12 jyl boıy kezeң-kezeңmen jүzege asyrylmaқ. Birinshi kezeң aıasynda (2009-2010 jyldar) Reseı Federatsııasynyң avıatsııalyқ өndirisimen birlesken jұmystar bastalý қajet. ҰAK Қazaқstanda jasaý maқsatynda құrastyrý өndiris oryndaryn ұıymdastyrý kөzdelgen. Ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshender әskerı jәne azamattyқ salalarda қoldanyla bastaıdy. Ekinshi kezeңde (2011-2015 jyldar) ҰAK boıynsha kishi jәne orta әreket radıýsynyң қajetti ғylymı-zertteý jәne synaқ-құrastyrý jұmystary istelinip, sәıkes құrastyrý құjatnamasy әzirlenýi tıis jәne tүrli baғyttaғy ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshenderdiң қoldanystaғy үlgileri құrylyp, olar synaқtan өtýleri kerek. Sonymen қatar radıoelektronıkalyқ құral-jabdyқtardyң өndiristik bazasyn, ұshaқtyқ tıptegi platformalardy jәne aқparatty өңdeý jүıelerin құrý josparlanyp otyr. Үshinshi kezeңde (2016-2020 jyldar) Қazaқstan Respýblıkasynyң mamandandyrylғan profıldi ınstıtýttarynan, ұıymdarynan jәne kәsiporyndarynan berik kooperatsııa құrý kөzdelgen. Sondaı-aқ otandyқ jәne sheteldik қoldanýshylardyң sұranystaryna oraı ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshenderdiң serııalyқ shyғarylymyn қamtamasyz etý josparlanyp otyr. Baғdarlamany jүzege asyrý arқyly Қazaқstan өziniң ınnovatsııalyқ damýynda үlken serpilis jasaıdy. El ekonomıkasynda joғary tehnologııalar үlesi birshama өsedi. Қazaқstan jaı ғana ұshқyshsyz keshenderdi shyғaryp қoımaı, olarғa қyzmet kөrsetip, mamandardy oқytatyn bolady. Avıatsııa өndirisi ? bұl metallýrgııa, hımııa өnerkәsibi, mashına jasaý, elektronıka, baғdarlamalaý sekildi birқatar salalarda қosymsha jұmys oryndarynyң ashylýyna sep bolady. Aspan keңistigin ıgerý el tarıhynda jaңa bir ınnovatsııalyқ beleske kөterilýge mүmkindik beredi.Ұshқyshsyz avıatsııalyқ keshenderdi jasaý boıynsha baғdarlamany jүzege asyrý үshin әriptes birlestikter құryldy. Atap aıtқanda, olardyң ishinde «ıAK ALAKON», «NET Style», «ASTEL» jәne «IRKÝT» kompanııalary bar. Osy birlestikterdiң mamandary қazirdiң өzinde birқatar yқpaldasқan kөp maқsatty keshenderdi synaқtan өtkizdi. Bүginde «ıAK-ALAKON» men «NET Style» kompanııalary Қazaқstannyң asa jeңil avıatsııa қaýymdastyғymen birlesip Қazaқstanda birtұtas aspan keңistiginde ұshқyshsyz avıatsııany қoldaný boıynsha zaңnama bazasy aıasynda ұsynys-tilekter қalyptastyrý salasynda jұmystar atқarýda.