Qazaqstanda qardyń az bolýy sý qoryna qalaı áser etedi - maman pikiri
ASTANA. KAZINFORM – Eldegi jutań kelgen qystyń sý resýrstaryna yqpaly týraly Qazaqstan gıdrogeologter qaýymdastyǵynyń prezıdenti Danııar Jumabekov Kazinform agenttiginiń tilshisine pikir bildirdi.
Sarapshynyń baǵalaýynsha, qys mezgiliniń jyl saıyn jumsara túsýi sońǵy jyldardaǵy turaqty úrdis. Bul qubylys gıdrogeologııalyq aınalymǵa tikeleı yqpal etedi.
Danııar Jumabekovtiń aıtýynsha, jeltoqsannyń basynda turaqty qar jamylǵysynyń bolmaýy kóktemgi sý mólsheriniń tómendeýine ákelýi múmkin. Al aldaǵy jaz ystyq ta qurǵaq bola tússe, keıbir aýyl sharýashylyǵy aımaqtarynda ylǵal tapshylyǵynyń qaýpi artady.
– Degenmen buny tótenshe jaǵdaı deýge kelmeıdi. Negizgi kezeń jeltoqsannyń ekinshi bóligi, qańtar jáne aqpan aılary. Osy ýaqytta qalypty jaýyn-shashyn tússe, sý balansy qaıta qalpyna keledi, – dedi maman.
Jyly ári qarsyzdaý kelgen qys teorııalyq turǵydan sý qoımalarynda sýdyń tapshylyǵyna da ákelýi múmkin.
– Sý qoımalary ózender men qar sýynyń esebinen tolyǵady. Qar az túsken qysta kóktemgi sý kólemi tómen bolady. Bul ásirese ońtústik óńirler úshin ózekti, – dep atap ótti sarapshy.
Qazir elimizdegi negizgi segiz ózen basseıniniń jeteýi transshekaralyq sanalady. Qazaqstannyń jyl saıynǵy jańartylatyn jerústi sý resýrstarynyń 40%-dan astamy kórshi memleketter terrıtorııasynan keledi. Olar da tabıǵı jáne antropogendik faktorlarǵa táýeldi.
Aıta keteıik, 1941 jyldan bergi eń jyly qarasha aıy bıyl boldy. Qazgıdromet aldyn ala boljamynda bul qys qalypty, jyly ótedi, temperatýra kúrt kóterilip-túsip otyratyn kezeńder jıileıdi dep habarlaǵan bolatyn.
– Qys «qatty aıaz – jylymyq» formasynda ótse, qar qabaty birtindep erip, topyraqty ylǵaldandyrady. Keıingi qaıta tońý onyń ústinde muz qatyrmasyn qalyptastyrady. Mundaı jaǵdaı kóktemde, ásirese kishi ózender men taýly aımaqtarda, baqylaýsyz tasqyn qaýpin kúsheıtedi, – dedi Danııar Jumabekov.
Sarapshynyń aıtýynsha, jerasty sýlary tabıǵı ózgeristerge anaǵurlym tózimdi.
– Jerasty sýlary sapasy men deńgeılik rejıminiń turaqtylyǵymen erekshelenedi. Olar tabıǵı jolmen tolyǵyp otyrady jáne bekitilgen kólemder aıasynda turaqty paıdalanýǵa múmkindik beredi, – dep túsindirdi ol.
Alaıda jerasty sý qory elimiz boıynsha birkelki bólinbegen. Tuşy sýdyń eń mol qory ońtústik aımaqtarda Almaty, Jambyl, Qyzylorda jáne Túrkistan oblystarynda shoǵyrlanǵan, shamamen 60%. Al eń az qor Atyraý, Soltústik Qazaqstan, Mańǵystaý, Qostanaı jáne Aqmola oblystarynda baıqalady.
– Bul aıyrmashylyq qurylymdyq-geologııalyq erekshelikter men klımattyq jáne gıdrogeologııalyq jaǵdaılarǵa baılanysty, – dedi maman.
Soǵan qaramastan, gıdrogeologtyń aıtýynsha, alańdaýǵa negiz joq. Elimiz aýmaǵynda sý qorlary bar jetkilikti aımaqtar bar. Mysaly, Aqmola oblysynda memlekettik balansqa sáıkes sharýashylyq-turmystyq jáne óndiristik-tehnıkalyq maqsatta kúnine 500 myń tekshe metrden astam sý esepke alynǵan. Alaıda oblysta shyn máninde shamamen 300 myń tekshe metr sý ǵana paıdalanylyp otyr.
Danııar Jumabekovtiń pikirinshe, eń mańyzdysy – jerasty sýlaryna memlekettik monıtorıng júrgizý.
– Zertteý jumystary jerasty sýlarynyń qarqyndy paıdalanylýynyń ózenderge, kórshiles aımaqtardyń gıdrogeologııalyq jaǵdaıyna jáne qorshaǵan ortaǵa qalaı áser etetinin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Eń bastysy – jerasty sýlarynyń lastanýy men sarqylýyna qarsy sharalardy baqylaýdy qamtamasyz etý, – dedi maman.
Sondyqtan ol jerasty sýlaryna monıtorıng jelisin damytý úshin qoldanystaǵy júıeni ınventarızatsııalaý jáne jańartý qajettigin atap ótti.
– Resýrstardyń sarqylýyn tolyqqandy taldaý jáne ýaqtyly anyqtaý úshin baqylaý pýnktterin kúsheıtip, jerasty sýlaryn avtomattandyrylǵan IP-regıstratorlar arqyly tirkeý qajet. Sonymen qatar gıdrogeologııalyq zertteýlerdiń jańa ádistemelik negizderin ázirleý jáne barlaryn jańartý, onyń ishinde rejımdik baqylaýlar men monıtorıng júrgizý mańyzdy, – dedi ol.
Mamannyń aıtýynsha, sýdy únemdeýge arnalǵan ırrıgatsııalyq ınfraqurylymdy jańartý, kanaldardaǵy sýdyń shyǵynyn azaıtý jáne aýyl sharýashylyǵynda sý únemdeý tehnologııalaryn engizý qajet. Sondaı-aq ol Syrdarııa, Іle, Talas jáne Shý ózenderi boıynsha kórshi memlekettermen úılestirýdiń mańyzdylyǵyn atap ótti, óıtkeni bul ózenderde sý tapshylyǵy qaýpi joǵary.
Eske salsaq, Syrdarııa ózeni basseınindegi sýdyń azdyǵy týraly qalyptasyp otyrǵan ahýal talqylandy. Naryn–Syrdarııa kaskadyna kelip túsetin sý kólemi aıtarlyqtaı tómendegen. Bul kelesi jylǵy vegetatsııalyq kezeńde sý tapshylyǵy qaýpin týdyrady.
Sonymen qatar sınoptıkter Astanaǵa ne sebepti qar jaýmaı turǵanyn túsindirgen edi.