Qazaqstanda halyqty áleýmettik qoldaýdyń keshendi júıesi damyp keledi - Gúlshara Ábdiqalyqova
- Gúlshara Naýshaqyzy, bizdiń azamattarymyz mynadaı suraqqa jaýap alǵysy keledi: 2010 jyly demografııalyq ahýaldy jaqsartý jáne balaly otbasylaryn qoldaý úshin Úkimet qandaı jumystardy josparlap otyr?
- Demografııalyq ahýaldy jaqsartý jáne balaly otbasylaryn qoldaý maqsatynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń zań aktilerine azamattardyń keıbir sanattaryn áleýmettik qoldaý máseleleri boıynsha ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» QR Zańy jobasy jasaldy, onda 2010 jylǵy qańtardyń 1-inen bastap: tórtinshi jáne odan da kóp bala týǵandarǵa beriletin birjolǵy járdem mólsherin 30-dan 50 aılyq eseptik kórsetkishke deıin ulǵaıtý kózdelgen. Járdemaqy mólsheri 70650 teńgeni quraıdy; bir jasqa tolǵanǵa deıingi bala kútimi jónindegi aı saıynǵy járdemaqylar mólsherin: birinshi balaǵa 5,0-den 5,5 AEK-ke deıin (7773 teńge); ekinshi balaǵa - 5,5-ten 6,3 AEK-ke deıin (9158); úshinshi balaǵa - 6,0-den 7,5 AEK-ke deıin (10598 teńge); tórtinshi jáne odan kóp balaǵa - 6,5ten 8,5 AEK-ke deıin (12011 teńge) kóbeıtý; múgedek balany tárbıelep otyrǵan adamdarǵa eńbeqaqynyń tómengi mólsherinde (14952 teńge) járdemaqy engizý; kóp bala týyp jáne tárbıelegen analardy marapattaý úshin bala sanyn; «Altyn alqaǵa» 10-nan 7-ge deıin; «Kúmis alqaǵa» - 8-den 6-ǵa deıin azaıtý ; «Altyn alqa» jáne «Kúmis alqa» belgilerimen, «Ardaqty ana» ataǵymen, І jáne ІІ dáredeli «Ana dańqy» ordenderimen marapattalǵan kóp balaly analarǵa beriletin arnaıy járdem mólsherin 3,9-dan 6 AEK-ke deıin (8478 teńge) kóbeıtý sharalary kózdelgen.
-Búginde kóptegen áıelder turǵylyqty jeri aýysýyna baılanysty balalar kútimine beriletin birjolǵy járdem alý problemasyna kezigip otyr. Mundaı jaǵdaıda ony alý erejeleri qandaı?
- «Balaly otbasylaryna beriletin memlekettik járdemder týraly» QR Zańynyń 5 babynyń 2-tarmaǵyna sáıkes járdemaqy taǵaıyndaý týraly ótinishke ótinish berýshiniń turǵylyqty jerin qýattaıtyn qujattyń kóshirmesi jalǵanady (azamattardy tirkeý kitabynyń kóshirmesi nemese mekenjaı bıýrosynan anyqtama nemese aýyldyq okrýg ákiminiń anyqtamasy).
Járdemaqylardyń ártúrli jerde taǵaıyndalýyn boldyrmaý maqsatynda, ıaǵnı naqty turǵylyqty jeri men tirkelgen jerinen qosa-qabat taǵaıyndalmaýy úshin Úkimettiń 12.07.2000 jylǵy № 1063 «Qazaqstan Respýblıkasynyń halqyn tirkeý jáne qujattar erejeleri týraly» qaýlysyna sáıkes járdemaqyny ótinish berýshiniń tirkelgen jerinenberýdiń biryńǵaı tártibi qabyldanǵan. Sondyqtan da turǵylyqty jerin aýystyrǵan áıelder qujattaryn sáıkestendirip ákelýi jáne turǵylyqty ornyndaǵy zeınetaqy tóleý memlekettik ortalyǵyna usynýy tıis.
- Qazaqstanda demografııalyq jaǵdaı kórshi Reseıdegiden anaǵurlym nashar ekeni jasyryn emes, alaıda Reseı Federatsııasynda analyq kapıtal mólsheri Qazaqstandaǵydan birneshe júz ese joǵary. Bizdiń elimizde de ony kóbeıtý josparlanyp otyrǵan joq pa?
- Reseıdegi balaly otbasylaryn memlekettik qoldaý sharalary kóbine ekinshi jáne odan da kóp bala týýdy yntalandyrýǵa baǵyttalǵan. Reseılik baǵdarlama keminde 10 jyl merzimge eseptelgen, sonymen qatar ana kapıtaly qarjylary maqsatty muqtajdarǵa: turǵyn úı satyp alýǵa, balalardyń joǵary jáne orta arnaýly oqý oryndarynda bilim alýlaryna, zeınetaqy jınaqtaryna jumsaýǵa baǵyttalǵan.
Bul baǵdarlamanyń kóptegen artyqshylyqtary bolǵanmen, demografııalyq problemalardy sheshý kóp jaǵdaıda áıelderdiń nomınaldyq tabysyn arttyrýmen ǵana shektelmeıdi. Reseı tájirıbesi sondaı-aq «ana kapıtalynyń» baǵdarlamasyn tolyqqandy damytý sonymen bir mezgilde ınfraqurylymdardy qalpyna keltirý, ıaǵnı, balabaqshalardy, emhanalardy salý jáne jańartý, áıelderdiń odan ári eńbekke ornalasýyn arttyrý, olarǵa áleýmettik kepildikterdi ulǵaıtý sııaqty kóptegen keshendi máselelermen de baılanysty ekenin kórsetýde.
Osyǵan baılanysty aıtarym, Qazaqstanda áleýmettik qoldaýdyń keshendi júıesi damytylýda. «Balaly otbasynyń memlekettik járdemaqylary týraly» Zańǵa sáıkes járdemaqynyń úsh túri kózdelgen, sonymen qatar 2008 jyldyń qańtarynan bastap áleýmettik saqtandyrý júıesine áleýmettik saqtandyrýǵa qatysýshy jumys jasaıtyn áıelder úshin áleýmettik táýekeldiktiń qosymsha eki túri engizildi. Sondaı-aq balalarǵa respýblıkalyq bıýdjetten járdemaqy tólenýmen qatar memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynan da otbasylyq bıýdjetti qoldaý úshin járdemaqy tólenip turady.
Ana men balany áleýmettik qorǵaý, demografııalyq ahýaldy jaqsartý maqsatynda Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń 2009-2011 jyldarǵa arnalǵan strategııalyq damý josparynda 2010 jyldan bastap bala kútimine baılanysty járdemaqyny olar bir jasqa tolǵansha kezeń-kezeńimen ortasha eseppen 2007 jylǵa qaraǵanda 2,5 ese ulǵaıtý; tórtinshi jáne odan keıingi balany bosanǵanda beriletin birjolǵy járdemdi 2007 jyldyń deńgeıimen salystyrǵanda 4 ese ulǵaıtý; múgedek balalardy tárbıelep otyrǵan ata-analarǵa jáne qamqorshylarǵa eńbekaqynyń tómengi mólsherindegi járdemaqy engizý kózdelgen. Qazaqstan ekonomıkalyq múmkindikterdi eskere otyryp, ana men balany áleýmettik qoldaý júıesin odan ári damyta beretin bolady.
- Qazaqstanda zeınetkerlik jasy tómendetile me?
- Qoldanystaǵy zeınetaqy zańnamasynda zeınetkerlik jasy erlerge - 63 jyl, áıelder úshin - 58 jas bolyp belgilengen. Zeınetaqy jınaqtaryn qyzmetkerlerdiń ózderi tikeleı júzege asyrady, osyǵan baılanysty zeınetkerlik jasyn tómendetý zeınetkerlikke shyqqan kezdegi turaqty zeınetaqy tólemderin qamtamasyz etýge paıdalanýy úshin bolashaq zeınetkerlerdiń jetkilikti zeınetaqy aktıvterin jasaýǵa múmkindik bermeıdi.
- 2010 jyly zeınetaqy mólsheri qanshaǵa ósiriledi?
- 2010 jyly memlekettiń áleýmettik tólemderdi ulǵaıtý jónindegi barlyq mindettemeleri tolyq kóleminde saqtalatyn bolady. Budan deıin josparlanǵandaǵydaı, 2010 jylǵy qańtardyń 1-inen bastap zeınetaqy tólemderiniń 25 paıyzǵa kóbeıtilýi kózdelýde. Bylaısha aıtqanda, tómengi, ortasha jáne eń joǵary zeınetaqylar 1,25-ge ındeksteledi. Bazalyq zeınetaqy tólemi de arttylylyp, 5981 teńgeni quraıdy. Bazalyq zeınetaqy tólemderin qosyp eseptegende, tómengi zeınetaqy 18 325 teńgeni, ortasha - 27 481 teńgeni, eń kóp zeınetaqy 40 001 teńgeni quraıtyn bolady.
- Kóptegen oralmandardy turǵyn úımen qamtamasyz etý jáne áleýmettik qoldaý máseleleri tolǵandyrady, bul jóninde siz ne aıta alasyz?
- Oralman mártebesi bar adamdardy memleket arnaıy memlekettik járdemaqylarmen, múgedektigine baılanysty járdemaqylarmen, asyraýshysynan aıyrylýyna baılanysty járdemaqymen, jasyna qaraı zeınetaqymen qamtamasyz etedi; QR Úkimeti belgilegen kvotaǵa sáıkes orta kásiptik jáne joǵary oqý oryndaryna túsýine járdemdesedi; Qarýly kúshter qatarynda qyzmet etýi keıinge qaldyrylady.
Kóshi-qon kvotasyna engizilgen oramandardyń kvotadan tys kelgenderden aıyrmashylyǵy, mynadaı qosymsha jeńildikter men ótemaqylar kózdelgen: kelgen jerinen turǵyn úı satyp alý úshin otbasynyń ár múshesine 100 ese AEK mólsherinde qarjy bólý, otbasy otaǵasyna 15 ese AEK kóleminde jáne otbasynyń ár múshesine 10 ese AEK mólsherinde birjolǵy járdem tóleý, 10 ese AEK mólsherinde otbasynyń ár múshesine kólik shyǵyndaryn tóleý, otbasyna júkterin tasyp jetkizý úshin 50 ese AEK mólsherinde járdem tóleý kózdelgen.
Barlyq oralmandardyń kepildi medıtsınalyq qyzmet kórsetý kólemine qoljetimdiligi, bilim alýy jáne áleýmettik qamsyzdandyrylýy qamtamasyz etilgen, sondaı-aq olardy maqsatty toptardyń biri retinde jumyspen qamtý kózdeledi.
«Nurly kósh» baǵdarlamasy oralmandardy utymdy qonystandyrýdy, olarǵa álekýmettik qoldaý kórsetilýin, turǵyn úılerge jaıly ornalasýyn kózdeıdi. «Nurly kósh» baǵdarlamasy aýqymynda «Qazaqstannyń Turǵyn úı qurylys jınaq bankisi» arqyly jyldyq 4,5 paıyz ósimmen jeńildikti nesıe bólý jolymen oralmandardy turǵyn úımen qamtamasyz etý kózdelýde.
2009 jyly osy baǵdarlamaǵa sáıkes úsh ilki joba júzege asyrylýda (Ońtústik Qazaqstan oblysy Shymkent qalasy, Aqmola oblysynyń Kókshetaý qalasy Qyzyljar aýyly, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Kýrchatov qalasy), olarda 851 úı salynýda, barlyq qajetti ınjenerlik-ınfraqurylymdarymen 200 páter qalpyna keltirilýde.
2010 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy Óskemen qalasynda, Aqmola oblysynyń Stepnogor qalasy Qarabulaq, Aqtóbe oblysy Hromtaý aýdanynyń Kóktaý, Qostanaı oblysynynyń Qostanaı aýdanyndaǵy Zarechnyı, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Qyzyljar aýdanyndaǵy Penkov aýyldarynda jáne Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Shymkent qalasyndaǵy «Asar» shaǵynaýdanynda ilki jobalar júzege asyrylmaq.
- Múmkindigi shekteýli adamdardy qoldaý jóninde búginde qandaı jumystar istelýde jáne bolashaqta qandaı sharalar qolǵa alynbaq?
- Qazaqstanda múmkindigi shekteýli adamdarǵa baǵyttalǵan birqatar zańdar júzege asyrylýda. Árbir múgedek janǵa jeke ońaltý baǵdarlamasy jasalýda, onda medıtsınalyq, áleýmettik jáne kásibı sharalar qarastyrylǵan. Jeke baǵdarlamaǵa sáıkes múgedekter arnaıy arbashalarmen, protezdik-ortopedııalyq quraldarmen, tıflotehnıkalyq jáne sýrdotehnıkalyq, mindetti túrde gıgıenalyq jabdyqtarmen qamtamasyz etilýde, sanıtarlyq-kýrorttyq joldamalar berilýde, jeke kómekshiler qyzmeti kórsetilýde jáne ymdap sóıleý mamandarymen qamtamasyz etilýde.
2008 jyly Qazaqstan Múgedekterdiń quqyqtary konventsııaǵa jáne onyń fakýltatıvtik hattamasyna qol qoıdy, bul qujatta múgedekterdi qoldaýdyń kóptegen sharalary qarastyrylǵan. Múmkindigi shekteýli jandardyń quqyqtaryn qamtamasyz etý jáne ómir sapasyn jaqsartý jónindegi Ulttyq is-qımyl josparyn jasaý úshin jumys toby quryldy. Onyń quramyna ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdardyń, úkimettik emes jáne halyqaralyq uıymdardyń ókilderi engizildi.
Zańǵa sáıkes arnaıy áleýmettik qyzmetter ómirde qıyndyqqa ushyraǵan múmkindigi shekteýli adamdarǵa kórsetilýde. 2009 jyly psıhonevrologııalyq patologııaǵa ushyraǵan balalardy qoldaýǵa baǵyttalǵan áleýmettik qorǵaý salasynda arnaıy áleýmettik qyzmetter standarty engizildi, ol arnaıy áleýmettik qyzmetterdiń sapasyn, kólemin jáne sharttaryn belgileıdi. Bul standarttardy júzege asyrýda memlekettik, jeke jáne úkimettik emes sektorlarda eleýli jumystar júrgizilmek.
2009 jyldan bastap Qazaqstannyń tórt oblysynda (ShQO, OQO. Astana, Almaty) ilki jobalar júrgizilýde: medıkamentter, kıimder men jeke gıgıena zattary, oqý jabdyqtary, medıtsınalyq quraldar, kómekshi quraldar satyp alynýda; psıhonevrologııalyq medıtsınalyq-áleýmettik mekemelerdiń kúndizgi bólimderinde - jartylaı statsıonarlarda 6-dan 10-jasqa deıingi balalar toptary jasaqtalýda.
Búgingi tańda psıhonevrologııalyq aýrýlarǵa ushyraǵan eresek múgedekter úshin halyqty áleýmettik qorǵaý salasyndaǵy arnaıy áleýmettik qyzmet kórsetý standartynyń jobasy kelisý rásimderinen ótkizilýde, ol 2010 jyly kúshine enetin bolady. 2011 jyly kúshine enetin qarttar men múgedekter, tirek-qozǵalý músheleri buzylǵan balalar úshin standarttar jasaý qarastyrylýda. 2009 jyldan bastap medıtsınalyq-áleýmettik mekemelerde qyzmet kórsetiletin múgedekter úshin tamaqtandyrýdyń jańa tabıǵı normalary engizildi, bul olardyń tamaqtaný sapasyn eleýli túrde jaqsartýǵa múmkindik berdi. Múgedekterge aýrýlyǵy sebepti memlekettik áleýmettik járdemaqylar jáne arnaıy memlekettik járdemder tóleý kózdelgen.
- Álemdik qarjy-ekonomıkalyq daǵdarys zeınetaqy jınaqtaryna áser ete me, búginde kóptegen salymshylar salymdarymyz azaıyp ketedi dep qorqady, bulaı mazasyzdanýǵa negiz bar ma?
- Búgingi tańda daǵdarystyq jaǵdaılardyń saldarynan zeınetaqy salymdary azaıyp ketedi dep qorqatyn sebep joq. Jınaqtaýshy zeınetaqy qorlarynyń ınvestıtsııalyq saıasaty uzaqmerzimge eseptelgen jáne aldaǵy ýaqytta álemdik jáne qazaqstandyq ekonomıkanyń jaqsarýy nátıjesinde aǵymdaǵy jaǵdaıda ótelip otyratyn bolady.
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2007 jylǵy aqpannyń 28-indegi «Jańa álemdegi jańa Qazaqstan» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda qoıylǵan ózekti mindetterdiń biri zeınetaqy salymdarynyń saqtalýyna kepildikti qamtamasyz etý jóninde bolǵanyn atap ótken jón. Osy mindetterge sáıkes QR qoldanystaǵy zeınetaqy zańnamasynda memleket mindetti zeınetaqy jarnalarynyń saqtalýyna kepildik beredi.
Búgingi tańda jınaqtaýshy zeınetaqy júıesindegi jaǵdaı turaqtalyp keledi, buǵan QR qarjy uıymdaryn jáne qarjy naryǵyn qadaǵalaý jáne retteý agenttiginiń málimetteri dálel bola alady. Aıtalyq, osy agenttiktiń málimetteri boıynsha, zeınetaqylar jınaqtary 2009 jylǵy 9 aıda 21,8 mlrd. teńge kiris keltirgen. Búginde jınaqtaý zeınetaqy júıesine senimniń basty faktory onyń turaqtylyǵy, sondyqtan da bul oraıdaǵy jumys jalǵasa beretin bolady.
- Azamattardyń qaı sanattaryna búginde jeńildikti zeınetaqy kózdelgen?
-1998 jylǵy qańtardyń 1-inen beri zeınetaqy júıesin reformalaýǵa jáne zeınetaqylyq qamtamasyz etý jınaqtaý ustanymdaryna kóshkennen beri barlyq jeńildikti zeınetaqylar alynyp tastaldy, bul oraıda tótenshe jáne radıatsııalyq táýekelder aımaqtarynda turatyn turǵyndardyń ǵana jeńildikteri saqtalyp qaldy.
1949 jylǵy tamyzdyń 29-ynan bastap, 1963 jylǵy shildeniń 5-ine deıin tótenshe jáne radıatsııalyq sáýle alý táýekeli aımaǵynda turǵan adamdarǵa: - erlerge jalpy eńbek ótili 25 jyl bolyp, 50 jasqa tolǵanda, áıelder - jalpy eńbek ótili keminde 20 jyl bolyp, 45 jasqa jetkende zeınetaqy taǵaıyndalady. Azamattardyń qalǵan sanattary úshin zeınetkerlikke shyǵý: erlerge 63 jas áıelderge - 58 jas bolyp belgilengenin joǵaryda aıttyq. Qazirgi kezde Parlamentte jumys toby «Ardagerler týraly» Zań jobasyn jasaý jumysyn jalǵastyrýda, onda ardagerlerdiń mártebesi men sanattary belilenbek, olarǵa áleýmettik kepildikterdiń uıymdyq, ekonomıkalyq jáne quqyqtyq negizderi qarastyrylmaq. Bul rette ıadrolyq qarýlardy synaýǵa qatysqan, radıatsııalyq apattardy, basqa da apattardy joıýǵa qatysýshylar men múdegekter bólek sanattar retinde kórsetiledi.
- Eńbek zańnamasy jumystan bosatylýyna baılanysty shyǵý járdemaqysyn tóleý bóliginde jeke kásiporyndarǵa qatysty ma?
- Eńbek zańnamasy Qazaqstan aýmaǵynda eńbek qyzmetin atqaratyn menshik túrine qaramastan barlyǵyna birdeı. Eńbek zańnamasyn buzýǵa kináliler Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna sáıkes jaýap berýi tıis.