Qazaqstanda balalardy qaıyr suratýǵa urlaıdy
Ótken aptada Májilis depýtattary adam saýdasyna qarsy is-qımyldy retteıtin zańdy maquldady. Osylaısha keıingi 4 jylda adam saýdasyna qatysty zańnamalarǵa ekinshi ret aýqymdy tolyqtyrýlar engizildi. Bunyń ózi atalǵan problemanyń qoǵamda tym ózekti bolyp turǵanyn ańǵartady. Al qujattaǵy jańa ózgerister adam saýdasynyń aldyn alýǵa yqpal ete me? Elimizde hám jahanda órship turǵan osy qylmys túriniń derekteri qandaı? Kazinform tilshisi zerttep kórdi.
Jylyna júzdegen is ashylady
Іshki ister mınıstrliginiń deregine sensek, jyl basynan beri Qazaqstanda adam saýdasy boıynsha 30 qylmystyq is qozǵalǵan. Bul sanatta anyqtalǵan qylmystar 2022 jyly 77 bolsa, 2023 jyly 152-ge jetipti. ıAǵnı, bir jyl aralyqta eki esege artyp otyr. Áıtse de ashylǵan qylmys sanynyń kóbeıýin oń qubylys retinde baǵalaýǵa bolady, óıtkeni qozǵalǵan isterdiń az bolýy adam saýdasynyń kemigenin bildirtpese kerek.
Jalpy, 2004-2020 jyldar aralyǵynda elimizde resmı 1,5 myń qylmys tirkeldi. Jyl saıyn orta eseppen 100-ge jýyq is ashylyp otyrady. Bıyl ashylatyn ister sany tipti kóp bolýy múmkin, sebebi 22-24 mamyr aralyǵynda Іshki ister mınıstrligi ótkizgen «STOP-trafık» jedel aldyn alý sharasy kezinde adam saýdasyna qatysty taǵy 49 fakti tirkelgen, onyń 9-y tikeleı balalarǵa qatysty.
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, adam saýdasyndaǵy qurbandar sany biz oılaǵannan áldeqaıda kóp bolýy múmkin ekenin joqqa shyǵara almaımyz. Mysaly, osyǵan deıin Birikken Ulttar Uıymy Qazaqstanda eńbek kúshi retinde májbúrli túrde tartylǵan, satylǵan jáne seksýaldy quldyqta júrgen 75 myń adam baryn alǵa tartqan. Іz-tússiz joǵalǵandardyń keı bóligi osy sanatqa qosylýy múmkin. Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý komıtetiniń málimdeýinshe, elimizde 2,1 myńǵa jýyq azamat iz-tússiz joǵalǵandar tiziminde. Al seksýaldy quldyqqa jegilgen áıelder kóbine kórshiles Reseı, Túrkııa men Saýd Arabııasy sekildi elderden tabylady. Atalǵan elderge vızalyq jeńildikter bar, jalaqysy kóp jumystar jónindegi jarnamalar jeterlik.
Bul tusta adam aǵzasyn satý qylmysynyń úlesi baryn aıta keteıik. 2019 jyly elimizde adam saýdasyna qatysty 141 qylmystyq is tirkelse, sonyń 59-y aǵza satýǵa qatysty bolǵan. Ony kásip kózine aınaldyrǵan qylmystyq top ta ustalǵany este. Ýkraına, Ózbekstan men Qyrǵyz Respýblıkasynan donor taýyp, olardyń búırekterin ızraıldik repıtsıentterge ótkizip otyrǵan. 2 jyldyń ishinde 57 transplantatsııalyq ota jasap, 10 mıllıon dollar tabys tapqan.
Arbaýǵa aldanatyndar kóp
Sonymen, Májilis ekinshi oqylymda maquldaǵan «Adam saýdasyna qarsy is-qımyl týraly» zańǵa toqtalsaq. Jańa qujattaǵy ózgerister qylmysqa qandaı tosqaýyl qoıa alady? Májilis depýtaty, Zańnama jáne sot-quqyqtyq komıtetiniń múshesi Marat Bashımovtyń aıtýynsha, qujatta halyqaralyq tájirıbeler eskerilgen.
Halyqaralyq sharttardy talap etetindeı adam saýdasyna qarsy zań buǵan deıin Qazaqstanda bolǵan joq. Bul qujat arqyly adam saýdasyna qarsy ýákiletti organdardy qurý, olardyń mindetterin belgileý, jańa uǵymdardy engizý, problemalardy anyqtaý úshin derekter jınalady. Eń bastysy, qujatta «Adam saýdasynyń yqtımal qurbany» degen halyqaralyq uǵym bar. Onda jetim balalar, qaraýsyz, úısiz, múgedektigi bar, psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqqan, esirtki jáne alkogolge táýeldi, tipti, jumyssyz, úısiz júrgen adamdardyń jaǵdaıy eskeriledi, – deıdi ol.
Bashımovtyń sózinshe, medıtsına uıymdary men jetim jáne ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalarǵa arnalǵan mekeme basshylary jańa týǵan náresteni tastap ketý faktisi týraly quzyrly organdarǵa eskertip otyrýǵa tıis, eger habarlamaǵan jaǵdaıda ákimshilik jaýapkershilikke tartylýy múmkin. Sondaı-aq, osy kezge deıin adam saýdasy qylmysyna Іshki ister mınıstrligi men Eńbek mınıstrligi baqylaý júrgizip kelgen bolsa, osy joly basqa da memlekettik organdarǵa quzyr berý qarastyrylmaq.
Aıtpaqshy, áleýmettik jelilerde de janama jarnama taratý arqyly adam saýdasyn júrgizý kóbeıdi. Osynyń aldyn alý úshin normatıvtik-quqyqtyq aktilerge ózgeris engizilýde. Internette seksýaldyq qyzmetterdi uıymdastyrǵandar qylmystyq jaýapkershilikke tartylady. Birneshe jyl buryn Internet World Stats uıymy qazaqstandyqtardy ınternet arqyly arbaýǵa yńǵaıly elderdiń qataryna kirgizgenin de eskerte keteıik.
Erkindiginen aıyrylǵan erler de bar
Qazaqstanda adam saýdasynyń aldyn alý, qylmystyq toptardyń tuzaǵyna túsken adamdarǵa kómektesý maqsatynda jumys isteıtin qoǵamdyq uıymdar, ortalyqtar bar. Sonyń biri – Shymkent qalasynda ornalasqan «Sana sezim» quqyqtyq ortalyǵy. Ujymnyń dırektory Shahnoza Hasanova máselege baılanysty birneshe jaılardy baıandady.
Ortalyq quqyqtyq kómek, eńbek mıgratsııasymen qatar adam saýdasynyń aldyn alý maqsatynda túrli jobalarmen aınalysady. Kóp jaǵdaıda qujatsyz júrgen shetel azamattaryn bopsalap, eńbekke jegý oqıǵalary kezdesedi. Sondyqtan eńbek mıgranttaryna quqyqtyq turǵydan kómek berý isin atqaramyz. Taǵy bir ózektisi – balalar qaýipsizdigi. Sebebi elimizde kámeletke tolmaǵan balalardy jynystyq qanaý, eńbekke májbúrleý, tipti, qaıyr suratý úshin urlaıtyndar baryn tájirıbe kórsetti, – deıdi maman.
Sondaı-aq ol adam saýdasyna tap bolyp, quldyqqa túsip jatatyndarǵa áleýmettik faktordyń áseri kóp ekenin aıtady. Birinshisi, kedeılik, tabystyń azdyǵy. Aqsha tabý úshin jumys talǵamaı, kóringen jarnamaǵa urynyp qalýy, shetelge shyǵýy. Ekinshisi, azamattardyń óz quqyǵyn bilmeı, ońaı aldanýy. Úshinshisi, ózge elden kelgen jumysshylardyń qujattary túgel bolmaýy. Sonyń áserinen zańsyz jumystarǵa urynady. Tórtinshisi, aqyl-oı kemistigi, múgedektigi bar adamdar. Olardy ońaı aldap, jumysqa jegip qoıatyndar bar.
Ashyq derekkózderde adam saýdasynda qurban bolatyndardyń 70 paıyzdan astamy áıelder ekeni aıtylady. Áıtkenmen ortalyq dırektory erkindiginen aıyrylǵandardyń arasynda er adamdardyń da úlesi kóp ekenin alǵa tartty.
Buǵan deıin 11 qalada úkimettik emes uıymdardyń seriktesterimen jumys istep kórdik. Statıstıkaǵa qarasaq, 2019-2020 jyldary 258 adam saýdasy anyqtalǵan. Sonyń 80 paıyzy – erler, – dep tarqatty Sh.Hasanova.
Aldyńǵy ózgerister jazany kúsheıtken
Biz joǵaryda buǵan deıin de adam saýdasyna qatysty zańnamaǵa birshama ózgerister engizilgenin jetkizdik. 2020 jyly atalǵan qylmys úshin jaza aýyrlady. Solardyń arasynda adam saýdasy, kámelettik jasqa tolmaǵandardy satýǵa baılanysty baptar bar. Qylmystyq kodekstegi «Kámelettik jasqa tolmaǵan balalardy satý» dep atalatyn 135-bap burynǵydan qatań jaza qoldanýdy qarastyrdy. Eger bireýge satqan nemese satyp alǵan bala qaıtys bolsa, onyń ólimine kináli adam 18 jylǵa qatań tártiptegi kolonııaǵa qamalady. Onyń aldynda osy baptyń 4-tarmaǵy boıynsha qylmysy dáleldengen tulǵa 15 jylǵa túrmege qamalatyn. «Adam satý» dep atalatyn 128-bapqa qatysty jaza kúsheıtildi. Qylmys jasaǵan adam 3-ten 4 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. Al eń aýyr jaza burynǵy qalpynda qaldy – 15 jyl qatań tártiptegi kolonııaǵa qamaý. Adam saýdasynyń jazasyna baılanysty tartystar kóp. Keı elder ólim jazasyn, endi biri uzaq jylǵa túrmege qamaýdy quptasa, basqa sarapshylar aýyr jaza eshteńe sheshpeıtinin baıandaıdy. Degenmen sot júıesiniń eń basty maqsaty aıyptyny jazalaý emes, túzetý ekeni de eskeriledi.
Eń iri «úshinshi bıznes»
Bul qylmystyń tyıylmaýyna zańsyz bıznestegi mol qarjy men áleýmettik faktorlar áser etýde. Máselen, adam saýdasy álemde zańsyz tabys tabý jaǵynan qarý-jaraq pen esirtki bıznesinen keıingi úshinshi orynda tur. Aqshany jylystatýǵa qarsy kúres boıynsha sharalar ázirleıtin halyqaralyq FATF tobynyń dereginshe, adam saýdasyndaǵy jyldyq qarjy aınalym shamamen 150 mlrd dollardy quraıdy. Halyqaralyq Walk Free Foundation qorynyń málimetinde adam saýdasymen aınalysatyn qylmystyq toptardyń quldyq tuzaǵyna álemde jyl saıyn 40 mıllıonǵa jýyq adam túsetini jazylǵan. Sandardy tize berý ońaı bolǵanymen, árqaısysy bir taǵdyr ıesi ekenin umytpaǵan abzal.
