Aty ańyzǵa aınalǵan aport sorty qaıta ósirile bastady
ALMATY. KAZINFORM — Qazaqstanda Memleket basshysynyń tapsyrmasymen áıgili alma sorty — «Aport» baqtaryn keńeıtýge arnalǵan aýqymdy baǵdarlama bastaldy. Ǵalymdar men baǵbandar Almatynyń ańyzǵa aınalǵan sımvolyn qalaı ósirip jatqany týraly aıtyp berdi.
Alǵashqy qadam: tuqymnan baqqa deıin
2024 jyly Jońǵar Alataýynyń taýly aımaqtarynan jabaıy Sıvers almasynyń tuqymdary jınaldy, bul aport sorttarynyń arǵy atasy bolyp sanalady. Tuqymdar sebilip, arnaıy pıtomnıkter quryldy, al bıyl aqpanda 10 gektar aýmaqta kóshetterdi ósirý úshin qysqy búrshikteý jumystary júrgizildi. 2027 jylǵa deıin 110 gektar aport baqtaryn otyrǵyzý josparlanyp otyr.
Aýyl sharýashylyǵy vıtse-mınıstri Azat Sultanov mınıstrliktiń Qazaq jemis jáne kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtymen tyǵyz jumys jasap jatqanyn aıtty. Instıtýt bazasynda pomologııalyq baq qurylyp, bıyl 10 gektar alma baǵyn otyrǵyzý josparlanǵan.
— Nelikten biz ǵylymnan bastadyq? Óıtkeni bizge naǵyz almatylyq aport kerek — almatylyqtar onyń dámin óte jaqsy biledi. Salystyrý úshin biz qyrǵyz aporty men almatylyq aportty aldyq. Olar salmaǵy, kólemi, túsi men dámi jóninen erekshelenedi. Ókinishtisi naryqta qyrǵyz aportyn qazaq aporty dep kórsetip, paıda taýyp júrgender bar, — dedi Sultanov jýrnalıstermen kezdesýde.
Vıtse-mınıstr baǵdarlamanyń birneshe jylǵa josparlanǵanyn jáne 110 gektar baq otyrǵyzýdy kózdeıtinin aıtty. Aǵashtar shamamen segiz jyldan keıin ǵana jemis beredi.
— Eger kommertsııalyq turǵydan qarasaq, baq tek sol kezde ǵana kiris ákeledi. Biraq biz úshin eń bastysy — aport sortynyń tazalyǵy. Bolashaqta biz tek jańa baqtardy otyrǵyzýmen shektelmeı, aport ósiretin sharýashylyqtarmen jumys istep, olardyń ónimdiligi men sapasyn arttyrýdy josparlap otyrmyz. Bári agrotehnologııa men durys kútimge baılanysty. Sóıtip, naryq tek naǵyz almatylyq aportqa degen naqty suranys arqyly tolysady, — dep túıindedi ol.
Aportty saqtaý men kóbeıtýge ǵylym kómektesedi
Mamandar taza aport sortyn qalaı qalpyna keltirýge bolatynyn aıtyp berdi. Qazaq jemis jáne kókónis sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń Talǵar fılıaly dırektory Saǵı Saıranuly ınstıtýt aportty uzaq ýaqyt zerttep kele jatqanyn atap ótti. Selektsıonerler 115 aport klonyn jınaǵan.
— Búgin biz qan qyzyl aportty ósirip jatyrmyz, ony bári biledi. Onyń salmaǵy 300-den 900 grammǵa deıin jetýi múmkin, al qyrǵyz aportynyń salmaǵy 300–400 gramm ǵana. Bizdiń aport dámi men hosh ıisimen erekshelenedi, — dedi ol.
Ǵalymdar jobany keńeıtý úshin kóshetter ósiriletin bes gektar analyq- qalemshe baǵyn otyrǵyzdy.
Qazir aport shamamen 2,4 myń gektar aýmaqty alyp jatyr, negizinen Almaty jáne Jetisý oblystarynda.
— Aport — bizdiń brendimiz, maqtanyshymyz, ony damytý kerek. Jańa jobada biz Sıvers almasyn qoldanamyz, onyń myńnan astam formasy bar. 30 úlgige DNQ taldaýy júrgizilip, 11 úlgi aportqa eń jaqyn bolyp shyqty. Bul tuqymdar vırýsqa qarsy bıotehnologııalar arqyly tazartylyp, bes gektarǵa otyrǵyzyldy. Almanyń salmaǵy 300-den 500 grammǵa jetedi, — dedi Saıranuly.
Qazaq jemis jáne kókónis sharýashylyǵy ǴZI in vitro gendik qory zerthanasynyń meńgerýshisi Balnur Qabylbekova birneshe jyldan beri jemis-jıdek kóshetterin vırýstan saýyqtyrý tehnologııasyn damytyp keledi.
Zerthanada molekýlalyq-bıologııalyq taldaýlar júrgizilip, zamanaýı ádister arqyly vırýssyz kóshetter daıyndalady.
Kóshetterdiń bir bóligi Frantsııa men Nıderlandydan ákelingen, olar jergilikti jaǵdaıǵa beıimdelip, keıin Qazaqstanda kóbeıtiledi.
— Maqsatymyz — sheteldik kóshetterge táýeldilikti azaıtyp, bıotehnologııalardy paıdalana otyryp, ózimizdiń vırýssyz kóshetter óndirisin jolǵa qoıý, — dep túsindirdi Balnur Qabylbekova.
Ǵalymnyń aıtýynsha, zerthananyń taǵy bir mańyzdy mindeti — jemis-jıdek daqyldarynyń genetıkalyq qoryn saqtaý. Bul úshin ósimdikter mıkro- jáne makroelementter, vıtamınder men gormondar bar arnaıy qorektik ortalarǵa ornalastyrylady.
Mamandar arnaıy ortany ońtaılandyryp, ósimdikterdi úsh jylǵa deıin qaıta otyrǵyzbaı saqtaýǵa múmkindik beretin tehnologııany ázirledi.
Mundaı ádis AQSh, Úndistan, Koreıa jáne Japonııada keńinen qoldanylady jáne genetıkalyq materıaldy halyqaralyq almasýda paıdalanylady.
— Biz bul tehnologııany saý aport kóshetterin saqtaý úshin de qoldanamyz. Molekýlalyq-genetıkalyq taldaý jasalyp, 110 klon anyqtaldy. Genetıkalyq qurylymy men aıyrmashylyqtary zerttelýde. Bıyl 50-den astam formany genotıpteý josparlanǵan. Zertteý Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi tarapynan qarjylandyrylady, — dedi ol.
Kóshetterdi daıyndaý uzaq protsess: mıkroósimdikterdi ósirý jáne dala jaǵdaıyna beıimdeý shamamen úsh jylǵa sozylady. Alaıda osyndaı materıal sýperelıtalyq bolyp sanalady, ony ári qaraı kóbeıtýge jáne reprodýktsııalaýǵa negiz bolady.
Aport jáne bıznes: kásipkerlerdiń pikiri
Kásipker Oljas Sybanbaev birneshe jyldan beri ártúrli alma surpyn ósirýmen aınalysyp keledi. Onyń aıtýynsha, baý-baqsha sharýashylyǵy iri jáne uzaq merzimdi ınvestıtsııany qajet etedi.
— Qazaqstanda bir gektar ıntensıvti baý otyrǵyzýǵa ortasha 50 myń dollar qajet. Men áli aportpen aınalyspaımyn, sebebi bul óte qıyn sort. Durys otyrǵyzý jáne kútim úshin 7–9 jyl qajet. Aport — bizdiń brendimiz, ony damytý jáne nasıhattaý kerek, biraq bul búkil qoǵam men memleket kúshin qajet etetin bólek joba. Bir gektarǵa 20 mıllıon teńgeden astam qarajat ketedi, al aǵashtar tek jetinshi jyly jemis beredi. Bul óte kóp eńbekti qajet etedi, — dedi Sybanbaev.
Osyndaı pikirdi alma ósirý jáne satýmen aınalysatyn kompanııanyń basqarýshy seriktesi, kásipker Dınara Ýrıstembaeva da aıtty. Onyń kompanııasy «Amal aport» degen óz sortyn shyǵarǵan, ony Almaty oblysy Aşybýlak aýylynda ósiriledi.
— Bul uzaq jylǵy ǵylymı jumystyń nátıjesi, oǵan sheteldik mamandar qatysqan. Іrikteý jumystaryna toǵyz jyl ketti. Bizdiń aport árkim bala kezinen biletinin klassıkalyq aporttan ózgeshe, — dedi Ýrıstembaeva.
Kompanııa basqa sorttarmen de jumys isteıdi. Onyń sózinshe, úlken jáne sapaly almalardy ósirý kóp kúsh pen shyǵyndy qajet etedi.
Osyndaı almalar kóbine eksportqa jiberiledi, óıtkeni shetelde kólemi men sapasyna qatal talaptar qoıylady.
Jemisterdi saqtaýǵa da erekshe kóńil bólinedi. Almanyń dámi men sapasyn saqtaý úshin temperatýra rejımin qatań baqylaý qajet. Sol maqsatta kompanııa nemistiń salqyndatý jabdyqtarymen jabdyqtalǵan zamanaýı qoımalardy saldy.
Ár kamerada bólek sort saqtalady, sebebi árqaısysynyń saqtaý sharttary ártúrli.
Aport — Almatynyń maqtanyshy
Qazaq jemis jáne kókónis sharýashylyǵy ǴZI basqarma tóraǵasynyń orynbasary Saýle Qazybaeva Qazaqstandaǵy aport tarıhy XIX ǵasyrda bastalǵanyn eske saldy.
1865 jyly Voronej gýbernııasynan kelgen Egor Redko Vernyıǵa (qazirgi Almaty) birneshe aport kóshetterin ákelgen. Jańa klımatta alma iri jáne hosh ıisti jemister berip, qalanyń maqtanyshyna aınaldy.
— Aport 900–1200 metr bıiktikte jaqsy ósedi. Sol jerde onyń dámi men hosh ıisi saqtalady. Bizdiń almalardyń salmaǵy 900 grammǵa deıin jetýi múmkin, — dedi ol.
Búginge deıin ınstıtýt 200-ge jýyq jemis-jıdek sortyn shyǵarǵan, olardyń 30-dan astamy aport negizinde alynǵan.
Aıta keteıik, Almaty aporty resmı túrde Qazaqstannyń ulttyq brendi atandy.
Buǵan deıin QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Almaty oblysynda áıgili «Aport» baqtaryn otyrǵyzý bastalatynyn málimdegen edi.