Qazaqstanda asyl tuqymdy mal ósirýdiń qıyndyqtary qandaı
ORAL. KAZINFORM — Qazirgi tańda asyl tuqymdy mal ósirýdiń jaı-kúıi qalaı? Salanyń ózekti máseleleri she? Osy oraıda Kazinform tilshisi mamandarmen tildesip kórdi.
Qolda bardy saqtap qala alamyz ba?
BQO aýyl sharýashylyǵy basqarmasy basshysynyń orynbasary Rústem Zulqashevtiń málim etkenindeı, óńir respýblıkada keńinen taraǵan qazaqtyń aqbas tuqymdy sıyry, edilbaı qoıy jáne kóshim jylqysynyń otany sanalady.
Sondaı-aq etti-júndi baǵyttaǵy aqjaıyq qoı tuqymy shyǵarylǵany belgili. Sońǵy kezde qylshyqty jáne jartylaı qylshyqty qoı túri de qolǵa alynýda.
Rústem Múlkáıulynyń sózine qaraǵanda, oblysta 923 asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy tirkelse, sonyń 742-si iri qara, 141-i qoı, 39-y jylqy, bireýi túıe ósirýmen aınalysady.
Oǵan qosa 3 dıstrıbıýtorlyq ortalyq asyl tuqymdy maldyń uryǵyn ótkizedi.
Basqarma derekterine sáıkes memlekettik asyl tuqymdy mal tiziliminde 146,3 myń bas iri qara, 76,1 myń qoı, 6,7 myń jylqy, 258 túıe sanaqqa ilikken.
Asyl tuqymdy maldyń jalpy mal basyndaǵy úlesi iri qara boıynsha — 15,8 paıyz, qoı — 6,5 paıyz, jylqy — 2,2 paıyz, túıe — 9,8 paıyz.
— Asyl tuqymdy mal ósiretin sharýa qojalyqtary asyl tuqymdyq maqsatqa oblystyń óz ishinde jáne ózge óńirlerge jyl saıyn 25 myńnan astam iri qara, 8 myńǵa tarta qoı, 100 bastaı jylqy satyp otyr. Sońǵy úsh jylda oblystyń mal sharýashylyǵyn damytýdy qoldaýǵa 27 mlrd 788,3 mln teńge kóleminde qarajat bólindi. Sonyń ishinde taýar óndirýshiler otandyq jáne sheteldik asyl tuqymdy 60,3 myń bas iri qara, 23,2 myń bas qoı jáne 152 jylqy satyp aldy, — deıdi R. Zulqashev.
Onyń aıtýynsha, taýarly maldyń ósimin molaıtý jáne ónimdiligin arttyrý úshin asyl tuqymdyq maqsatta 5 025 bas buqa paıdalanylýda. Munyń 85 paıyzdan astamy — qazaqtyń aqbas tuqymdy buqalary. Degenmen áli 2 875 bas buqa qajet.
Oblysta qoılardyń ishinde eń kóp taralǵany (88 paıyzy) — edilbaı tuqymy. Onyń sany — 67 myń bas. Alaıda edilbaı qoı sany óskenimen, osy tuqymdy dendep ósirýmen aınalysqan «Birlik mal zaýyty» JShS-da mal basy jyl sanap azaıyp keledi.
Al «Aıdarhan» JShS men «Súndetqalıev» ShQ múldem jabylǵan. Sondyqtan asyl tuqymdy maldyń genetıkasyna áser etetin sharýashylyqtyń paıdaly belgileri men tuqymdyq qundylyqtan aıyrylyp qalý qaýpi bar.
— Óńirde asyl tuqymdy jylqynyń 5,5 myńy kóshim, 796-sy jaby jáne 350 basy muǵaljar tuqymyna tıesili. Ótken jylmen salystyrǵanda, kóshim jylqysy 52, jaby 83 paıyzǵa deıin azaıyp otyr. Munyń sebebi — asyl tuqymdy jylqy ósirýge memlekettik qoldaýdyń joqtyǵy. Sondaı-aq asyl tuqymdy jylqy ósirýshilerdiń palatalarǵa tirkelip, qajetti jumystar júrgizýge yntalary bolmaı otyr. Oǵan qosa maman da tapshy, — deıdi basqarma basshysynyń orynbasary.
Onyń málimetine qaraǵanda, sońǵy úsh jylda júrgizilgen jumystar nátıjesinde iri qara maldyń ortasha tirileı salmaǵy 8,8 paıyzǵa ósip, 399 kıloǵa jetken.
Bıyl mal sharýashylyǵyn qoldaýǵa oblystyq bıýdjetten 7,2 mlrd teńge, sonyń ishinde asyl tuqymdy mal basyn satyp alýǵa 2,7 mlrd teńge bólinip otyr.
Sharýalar ne deıdi?
Batys Qazaqstanda asyl tuqymdy mal ósirýmen aınalysatyn irgeli sharýashylyqtyń biri — Jańaqala aýdanyndaǵy «Birlik mal zaýyty» JShS.
Kúni búgin «Birlik mal zaýyty» JShS-da 9 668 asyl tuqymdy edilbaı qoıy (sonyń 3 577-si — saýlyq), 243 bas iri qara, 797 jylqy baǵylyp jatyr.
Munda 1989 jyldan beri qazaqtyń ǵylymı-zertteý tehnologııalyq qoı sharýashylyǵy ınstıtýtymen birlesip úsh zaýyttyq jeli boıynsha selektsııalyq jumystar júrgizilýde.
Sonyń nátıjesinde 2004 jyly Ádilet mınıstrliginen edilbaı qoıynyń birliktik tıpin shyǵarǵany úshin patent berilgen.
Zaýyt dırektory Qanat Eshimovtiń málimdeýinshe, saýlyqtar túgeldeı qoldan uryqtandyrylady. Kúzde eresekterinen bólek, jas qoshqarlar qoldan uryqtandyrý quralyna úıretilip, jaqsysy qaldyrylady.
Qoldan uryqtandyrý pýnkteri daıyndalyp, 5 qarashadan bastap 7 otarǵa qoshqarlar jiberiledi. Jumysshylarmen qamtylyp, munyń bárin selektsıoner-zootehnık baqylap otyrady.
Kóktemde qoı tóldetý naýqany kezinde de ár qozynyń qaıdan taraǵany, barlyǵy esep jýrnalynda tirkeledi.
— Osynshama qyrýar jumys atqarylǵanymen, bir qoıdyń basyna 4 myń teńgeden sýbsıdııa beriledi. Bul az, shyǵynnyń ornyn jappaıdy. Maldy qymbatqa ótkizý taǵy qıyn. Mysaly, asyl tuqymdy qoshqardy 150 myń teńgeden satqymyz kelgen, ótken jyly amalsyz baǵasyn túsirdik. Qazirgi kezde asyl tuqymdy mal sharýashylyǵynyń mártebesi ózgerdi. Sondaı mal satyp alǵandardyń bári asyl tuqymdy sharýashylyq bolyp shyǵa keledi. Olarda bizdegideı selektsııalyq asyldandyrý jumystary, esebi júrgizilmeıdi. Soǵan qaramastan, asyl tuqymdy sharýashylyq retinde palatalarǵa tirkeledi. Sharýashylyqtar jarnasyn tólep otyrǵandyqtan, palatalar solarǵa táýeldi. Bizdińshe, asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy mártebesin berýdi memleketke qaldyrý kerek. Muny memlekettik ınspektorlar atqarýy qajet. Qysqasy, «Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy týraly» zańdaǵy qaıshylyqtardy rettegen jón, — deıdi sharýashylyq basshysy.
Saladaǵy basty problemanynyń biri — malshy-shopandardyń jetispeýshiligi. Tańnan keshke deıin qoıdyń sońynda júretin qoıshylardyń beıneti shash etekten.
Qoıdy qurttaýdan bastap qyrqý jáne basqa jumystan qoldary bosamaıdy. Sondyqtan olardy turaqtandyrý úshin mártebesin kótergen abzal.
Mysaly, ár aýyldyq okrýgte qoıshylar esepke alynyp, 25 jyldyq eńbek ótilinen keıin zeınetke shyǵarý sııaqty jeńildikter jasalsa, jón bolar edi. Bulaı kete berse, bolashaqta mal baǵatyn adam qalmaýy múmkin.
— Jalpy, mal sharýashylyǵy salasynda mamandar qat. Bizder zootehnık, veterınar, býhgalterlerdi ózimiz oqytyp alyp otyrmyz. Áıtse de ujymdyq sharýashylyqta jumys istegisi kelmeı, birqatary jaǵdaıy jaqsarǵannan keıin óz qamyn kúıttep, ketip qalyp jatady. Taǵy bir másele, turǵyndar malyn baqpaı, betimen jiberedi. Ol maldar bizdiń jerimizge túsip, shóbimizdi jep ketip jatady. Sotqa berseń, uzaqqa sozylyp, másele sheshile qoımaıdy. Kıik problemasy taǵy bar. Jurttyń malymen bir, kıikpen bir alysyp júrgeniń. Osy kıiktiń sanyn rettep, etin óńdep, shet elge nege satpasqa nemese halyqtyń ıgiligine nege jaratpasqa? — deıdi Q.Eshimov.
Mal bar, biraq esepte joq
Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń ǵylym jónindegi prorektory, bıologııa ǵylymdarynyń doktory Áljan Shámshidin asyldandyrý jumystaryn bir sharýashylyq nemese oblys aýmaǵynda ǵana emes, búkil Qazaqstan boıynsha júrgizý kerek dep esepteıdi.
Ǵalymnyń oıynsha, ol úshin aldymen maldy zootehnıkalyq esepke alýdy durys jolǵa qoıý qajet. Bul sońǵy jyldary zootehnıkter men selektsıonerler úshin túıtkildi másele bolyp otyr.
Elimizde ońtaılandyrý, qaǵazbastylyqtan qutylý maqsatynda 2012-2013 jyldardan bastap mal sharýashylyǵynda aqparattyq-taldaý júıesi jappaı engizilgeni belgili. Onda asyl tuqymdy mal týǵannan bastap ólgenge deıingi barlyq málimeti bolýy tıis.
Sol jumys kóp jerde joqtyń qasy. Bar bolsa da senimdiligi tómen málimettermen toltyrylǵan. Mal bar, biraq esepte joq.
— Statıstıkalyq málimetke qaraǵanda, Qazaqstanda jalpy mal basyndaǵy úlesi boıynsha asyl tuqymdy jylqy 4 paıyzǵa jetpese, iri qara 10-12 paıyz tóńireginde, qoı odan da tómen. Bul kórsetkish aldyńǵy qatarly elderde 20 paıyzdan kem emes. Shyn mánisinde asyldandyrý jumystary júrgizilip jatyr, áıtse de onyń nátıjesi kórinip turǵan joq. Muny retteý úshin burynǵy memlekettik asyl tuqymdy ınspektsııanyń qyzmetterin qaıta jańǵyrtý qajet. Sheteldik ozyq tájirıbeni eskere otyryp, elimizde munyń qyzmeti básekelestik ortaǵa degen jeleýmen palatalarǵa berildi. Shetelde palatalar aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine esep beretin bolsa, bizde olaı emes. Qoǵamdyq uıym sanatyndaǵy palatalar qandaı málimet beredi, sony negizge alady. Árkim óz qazanynda qaınap jatyr. Árıne, jaqsy jumys istep jatqandary bar. Biraq keıbirinde ne jasalyp jatqanyn sanaýly adamdar ǵana biledi, — deıdi Áljan Smaıyluly.
Mysalǵa alatyn bolsaq, ónimdilik baǵytyndaǵy jylqy tuqymdary boıynsha 2 palata bar bolsa, qoı tuqymdary boıynsha keminde 16 palata bar.
Al «Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy týraly» zań boıynsha ónimdilik baǵytyna baılanysty 1 ǵana palatadan bolýy tıis. Osy oraıda qaı respýblıkalyq palatanyń zańdy túrde qyzmet jasap jatqandyǵy áli kúnge deıin suraq týdyrady.
Mamannyń paıymdaýynsha, ekinshiden, selektsııalyq asyldandyrý jumystarynyń jemisi kem degende 25-30 jylda kórinedi. Naqtyraq aıtqanda, mysaly, qus salasynda buǵan 5-6 jyl, qoı sharýashylyǵynda 15, jylqyǵa 25, iri qaraǵa 35-40 jyl kerek.
Sondyqtan bıyl sýbsıdııa berdik, onyń nátıjesi bir-eki jyldan keıin kórinýi kerek degen kózqaras durys emes. Sonyń kesiri shyǵar, selektsııalyq asyldandyrý jumystaryna bıylǵy 1 maýsymnan bastap sýbsıdııa berý toqtatylyp jatyr.
Osy oraıda álemdik ozyq tájirıbege súıene otyryp, sýbsıdııalaý tetikterin júıelendirgen jón bolar edi.
Shet elderde asyldandyrý isine bir bólek, óndirilgen ónimge ekinshi, al sol janýarlardy kútip-baǵýǵa ketken shyǵyndardy arzandatý baǵytynda túrli sýbsıdııa qarastyrylǵan, sebebi ol memleketter azyq-túlik qaýipsizdigin basym baǵyt dep tanıdy.
Al Qazaqstanda, ókinishke qaraı, aýyl sharýashylyǵy salasy qaldyq qaǵıdatymen qarjylandyrylady.
— Asyl tuqymdy maldyń ósip-ónýi bıologııalyq tsıklge baılanysty. Osyny túsinetin maman bolsa, jaqsy. Al túsinbese, asyldandyrý salasy alǵa baspaıdy. Taǵy bir aıtarymyz, maldyń ósýi onyń tuqymyna, jersinýine, jergilikti jerge beıimdelýine baılanysty. Oǵan da keminde bes-alty jyl ýaqyt kerek. Shetten ákelingen mal bastapqyda jaqsy tóldeýi, ekinshi jyly kerisinshe bolýy múmkin. Mamandar pikirin eskermegen kóp sharýa osyǵan urynyp qalyp júr, — deıdi Á.Shámshidin.
Aıtalyq, jylqy basy kóbeıgenimen, onyń sapasy tómendese, kiná sol sharýalardyń ózinde deýge bolady. Óıtkeni keıbireýleri aýyr júk tasyǵysh tuqymdy aıǵyrlardy qazaqı jylqylardy iriletý úshin paıdalanady.
Ondaı shaǵylystyrýdan túsken jabaǵysynyń salmaǵy kúzde qazaqy jylqynyń qunan, dónenine teń. Biraq ósimge qaldyratyn bolsa, mádenı tuqymǵa jatatyndyqtan, olar qysta tebindeı almaıdy. Oǵan qosa sona, kene sııaqty parazıtterge ımmýnıteti joq.
Sonymen qatar túri sulý eken, bul taza tuqymdy aıǵyr dep býdan aıǵyrlardy satyp alyp, kóńilge tolymsyz tól alyp jatqandar da kóptep kezdesedi.
Sol sebepti asyl tuqymdy maldardy genetıkalyq zerthanalar arqyly shyqqan tegin tekserip, mamandardyń keńesine súıene otyryp ósirgen durys.
— Gereford, aberdın-angýske qaraǵanda, qazaqtyń aqbas tuqymdy sıyrlary bizdiń tabıǵatymyzǵa tózimdi keledi. Aq Jaıyq óńirinde shyǵarylǵan, kezinde 1 mln 200 myń basqa jetken qazaqtyń aqbas tuqymdy sıyrlary toqyraý jyldary azaıyp ketti. Degenmen 2012 jyldan bastap qaıta qolǵa alynyp, qazir 600 myńnan asty. Qoldan uryqtandyrý jáne bıotehnologııalyq basqa da ádister arqyly onyń jańa tıpterin shyǵarý oılastyrylýda. Túıe jóninde aıtsaq, Batys Qazaqstan men Mańǵystaý oblystarynda selektsııalyq jumystar júrgizilip jatqan joq. Tek Túrkistan men Qyzylordada jolǵa qoıylǵan. Bul mamandardyń azdyǵynyń saldary dep aıtýǵa bolady. Óńirlerde jańa tuqym túrlerin shyǵarýǵa bolady. Bul bizdiń elimizdiń bolashaǵy úshin de qajet, — dep túıindedi oıyn ǵalym.
Mamandar sózinen Qazaqstanda asyl tuqymdy mal ósirýde qandaı qıyndyqtar bar ekendigin bildik. Muny eńserý aldaǵy kúnderdiń enshisinde bolsa kerek.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda óndiristik kooperatıvter qalaı jumys istep jatqanyn jazǵan bolatynbyz.