Qazaqstan jáne Japonııa: Kúnshyǵys eli Ortalyq Azııada nege múddeli
8 tamyzda Japonııanyń premer-mınıstri Fýmıo Kıshıda Ortalyq Azııanyń bes elimen ótetin sammıtke qatysý úshin Qazaqstanǵa kelmek edi. Alaıda Kúnshyǵys elindegi jer silkinisine baılanysty Kıshıdanyń sapary bolmaıtyny habarlandy. Negizi atalǵan elmen ekijaqty mańyzdy kelisimder bolýy múmkin dep kútilgen. Áıtse de Kazinform agenttigi Qazaqstan men Japonııanyń arasyndaǵy baılanystarǵa sholý jasap, qarym-qatynastar qaı baǵytta órbip jatqanyn bildi.
Strategııalyq seristestikke ulasqan qarym-qatynas
Eki eldiń arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynastar 1992 jyly 26 qańtarda ornatyldy. Al 1993 jyly Japonııanyń Qazaqstandaǵy Elshiligi ashyldy. Úsh jyldan soń Qazaqstannyń Japonııadaǵy Elshiligi ashylǵany jarııa boldy. Jalpy, Qazaqstan men Japonııanyń yntymaqtastyǵy uzaqmerzimdi ári tıimdi qarym-qatynasqa negizdelgen. 2016 jyly ekijaqty qarym-qatynas keńeıtilgen strategııalyq seriktestikke deıin kóterildi.
1994 jyldan beri Japonııada Qazaqstanmen Parlamenttik dostyq lıgasy jumys isteıdi. 2004 jyly QR Parlamenti Senatynda Japonııamen yntymaqtastyqty damytý jónindegi top qurylsa, 2005 jyldan beri QR Parlamenti Májilisinde dál osyndaı top bar.
Japonııa Semeı óńiri boıynsha BUU Bas Assambleıasy qararynyń teń avtory sanalady. Sebebi 1999 jyly qyrkúıekte Tokıo qalasynda burynǵy Semeı polıgonynyń problemalary jónindegi iri halyqaralyq konferentsııany ótkizýdiń bastamashysy boldy. Keıingi 25 jyldan asa ýaqyttan beri Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ıadrolyq synaqtardyń zardaptaryn zerdeleýge qatysty birlesken jumystar júrgizilýde. Qazir Semeı, Hırosıma jáne Nagasakı qalalarynyń medıtsınalyq hám qoǵamdyq mekemeleri arasynda tyǵyz baılanystar ornatylǵan.
2015-2017 jyldary Qazaqstan men Japonııa ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly sharttyń (ıASTSh) kúshine enýine qoldaý kórsetý jónindegi 9-shy konferentsııanyń teń tóraǵalary mindetterin atqardy.
Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq
Álemdegi eń kúshti úshinshi ekonomıka sanalatyn Japonııa Qazaqstan úshin iri 10 ınvestordyń qataryna kiredi. Máselen, 2005 jyldan beri Japonııa Qazaqstanǵa 7,8 mlrd dollardan asa ınvestıtsııa quıǵan. Qazir elimizde túrli sala boıynsha Qazaqstan men Japonııanyń 60 birlesken ınvestıtsııalyq jobasy bar jáne bul baǵytta júzdegen kompanııa jumys isteýde.
Osy tusta Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy taýar aınalymynyń keıingi jyldardaǵy kórsetkishine kóz júgirtsek. Jalpy, eki el 2022 jyly 1,9 mlrd dollarǵa, 2023 jyly 2,1 mlrd dollarǵa saýda jasasqan. Onyń 600 mln dollary Qazaqstanǵa, qalǵan basym bóligi Japonııaǵa tıesili.
Al bıyl alǵashqy 5 aıda eki eldiń taýar aınalymy 767,5 mln dollardy quraǵan. Byltyrǵy sáıkes kezeńmen salystyrǵanda 14,3 paıyzǵa tómen, alaıda qalǵan jarty jyldan astam ýaqytta kórsetkish ósýi múmkin.
Atalǵan 5 aıda Qazaqstannyń Japonııaǵa eksporty 297,5 myń tonna (214,5 mln dollar) bolǵan. Elimiz Shyǵys Azııadaǵy aral-memleketke 126,3 myń tonna ferroqorytpa, qaraqumyq (345,2 tonna), óńdelmegen alıýmınıı (3,5 myń tonna), tantal men odan jasalǵan buıymdar (17 tonna) jetkizgen. Buǵan qosa suıyqtyq pen gazǵa arnalǵan súzgilerdi, portatıvti medıastantsııalardy, tósek jabdyqtaryn jáne 37,2 tonna kúnbaǵys maıyn jóneltken.
Óz kezeginde Kúnshyǵys elinen keletin Qazaqstannyń ımporty 41 myń tonna (553 mln dollar) bolypty. Elimiz shınalar men dóńgelekter (77,4 myń dana), jeńil avtomobıl (8,6 myń dana), júk kólikteri (106 dana), kólikke arnalǵan qosalqy bólshekter (1,9 myń tonna) alǵan. Tizimde mýzykalyq aspaptar (294 dana) jáne keńse taýarlary (2,5 tonna) bar.
Qazaqstandyq dárihanalar men aýrýhanalar 4,6 tonna japondyq farmatsevtıka ónimi men 66,3 myń dana medıtsınalyq jabdyq aldyrtqan. Sondaı-aq 154,5 tonna sorǵy jáne 5 myń dana jazý mashınasy men prınter ımporttaǵan.
Tokıo tarapynan jasalǵan mańyzdy qadam
Maqsut Nárikbaev ýnıversıtetine qarasty ǵylymı-taldaý ortalyǵynyń syrtqy saıasat jáne halyqaralyq zertteýler baǵdarlamasynyń jetekshisi Mıras Jıenbaevtyń aıtýynsha, Japonııamen qarym-qatynas arqyly Qazaqstannyń dıplomatııalyq kókjıegi keńeıe túspek.
– Japonııa Premer-mınıstri Fýmıo Kıshıdanyń qatysýymen alǵash ret memleket basshylary deńgeıinde «S5 + 1» formatyndaǵy kezdesý Qazaqstanda ótedi dep josparlanǵan edi. Bul format eń aldymen Astana úshin óte mańyzdy, orta derjavalardyń biri retindegi dıplomatııalyq qabiletiniń kókjıegin keńeıtedi. Qazir Ortalyq Azııa búkil álemmen yntymaqtastyq jelilerin quratyn álemniń qarqyndy óńirine aınalyp keledi. Osy turǵyda Qazaqstan úshin Japonııa Premer-mınıstri Fýmıo Kıshıdanyń sapary erekshe sımvoldyq mánge ıe bolatyn, óıtkeni dál osy Japonııa álemge «S5 + 1» formatynda Ortalyq Azııamen dıalogtyń sapaly jańa formatyn usynǵan alǵashqy memleket boldy, – deıdi saıasattanýshy.
Sarapshynyń aıtýynsha, syrtqy saıasatta osy formattaǵy alǵashqy kezdesý Astanada 20 jyl buryn – 2004 jyly 27 tamyzda ótken. 20 jyldan keıin Astanada ótetin «Ortalyq Azııa + Japonııa» sammıti memleket basshylary deńgeıinde alǵash ret óz damýynyń jańa deńgeıine jetpek. Japonııa Ortalyq Azııamen neǵurlym belsendi yntymaqtastyqqa múddeli ári strategııalyq bastamalary bar.
– Japonııanyń dıplomatııalyq dástúriniń erekshelikterin eskere otyryp, buny Tokıo tarapynan jasalǵan mańyzdy qadamǵa sanaýǵa bolady. Japonııa aldaǵy Sammıt barysynda jarııalanatyn yntymaqtastyq jónindegi jańa tetikter men bastamalardy usynyp, Ortalyq Azııa memleketterimen baılanysyn jandandyrýǵa umtylatyny anyq. Ortalyq Azııanyń geosaıası turǵyda ilgerileýi, ekonomıkalyq ósimi Japonııaǵa múmkindikter ashyp, serpin beredi, – dep tolyqtyrdy Mıras Jıenbaev.
Eki tarapty mádenı baılanystar da qyzyqtyrady
2020 jyly Tokıoda Japonııanyń saıası, mádenı jáne qoǵamdyq toptarynyń, sondaı-aq dıplomatııalyq korpýstyń qatysýymen qazaq aqyny Abaı Qunanbaıulynyń japon tiline aýdarylǵan shyǵarmalary jaryq kórdi. Sol jyly Japonııada «Ál-Farabı ortalyǵy» ashylyp, Ábý Nasyr Ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵyn toılaýdyń mańyzdy oqıǵasy boldy. Osydan keıin Kúnshyǵys eliniń qazaq mádenıetine qyzyǵýshylyǵy baıqalǵan.
2021 jyly Japonııa Úkimetiniń atynan 3,7 mln dollar kóleminde gýmanıtarlyq grant berý jóninde kelisimge qol qoıyldy. Kóp uzamaı Japonııadaǵy qazaqtar qaýymdastyǵy quryldy. 2022 jyly Tokıodaǵy Akasaka Kumin Center kontserttik zalynda Qazaqstannyń Japonııadaǵy Elshiliginiń uıymdastyrýymen eki el arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatýynyń 30 jyldyǵyna arnalǵan «Jibek joly – mádenıet pen dostyq kópiri» atty qazaq ulttyq mýzykasynyń kontserti ótti. Qazir eki mádenı baılanystary týrızm salasy boıynsha nyǵaıyp keledi.
