Qazaqstan Úkimetiniń daǵdaryspen durys kúresip jatqanyn Halyqaralyq valıýta qory da moıyndap otyr
Bastapқy belgileri 2007 jyldyң jaımashýaқ jazynda bilingen bұl daғdarys dүnıege tym shapshaң tarady. Sөıtip is jүzinde әlemdegi barlyқ elderdiң ekonomıkasyn shyrmap, «esin shyғardy». Sarapshylardyң pikirinshe, osy daғdarys aýқymy jaғynan bұryn-soңdy bolғan daғdarystardy әldeneshe orap alady. Mamandar rasynda da қatelespepti. Қazirgi taңda jer betinde daғdarystyң salқyny tımegen birde-bir memleket joқ. Әsirese ol damýshy elderge қaraғanda damyғan elderdiң ekonomıkasyna joıқyn soққy boldy. Nәtıjesinde bұғan deıin ekonomıkasynyң irgetasy myғym sanalғan әleýetti memleketterdegi aýzyn aıғa bilegen alpaýyt kompanııalar birinen soң biri bankrotқa ұshyrady. Myңdaғan jұmys oryndary қysқaryp, halyқtyң әleýmettik kөңil kүıine қaıaý tүsti. Bұl kөptegen memleketterde, әsirese Eýropa elderinde, jergilikti bılikterdiң daғdaryspen kүrestegi қaýқarsyzdyғyna қarsy ұıymdastyrylғan narazylyқ aktsııalaryn jıiletti. Қysқasy, қos өkpeden қysқan daғdarys is jүzinde barlyқ elderdiң Үkimetterin tөl ekonomıkasynyң өn boıyna basқasha қaraýғa mәjbүrledi.
Әlemdik ekonomıkamen tyғyz yқpaldasқandyқtan Қazaқstan da dүnıeni dүrliktirgen bұl daғdarystan tysқary қalғan joқ. Syrttan keletin ınvestıtsııalardyң, sondaı-aқ өzge de қarjylyқ resýrstardyң tapshylyғy jaғdaıynda bizdiң elimizdiң de ekonomıkasy belgili bir қıyndyқtarmen betpe bet keldi. Alaıda, Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң tapsyrmasy boıynsha Қazaқstan Үkimeti alғashқylardyң biri bolyp daғdarysқa қarsy sharalardy қabyldap, onymen kүrestiң tıimdi tetikterin әzirledi jәne ony tıimdi jүzege asyra bastady. Daғdarys kezinde ekonomıkany қolmen basқarý rejimine kөship, aғymdaғy jaғdaıғa apta saıyn, tipti kүndelikti monıtorıng jasaýғa kөshti. Memleket daғdarystyң kesirinen қıyndyққa tap bolғan ekonomıkanyң naқty sektorlaryna қoldaý kөrsetip, olarғa Ұlttyқ қordan aýқymdy қarjy baғyttady. Bүginde bөlingen қarjylar dittegen jerlerine jetip, ekonomıkanyң erteңine, eldiң ıgiligine jұmys jasap jatyr. Elbasy bıylғy Joldaýynda, sondaı-aқ «Nұr Otan» partııasynyң kezekten tys 12-shi құryltaıynda Үkimettiң aldyna daғdaryspen kүrestiң jaңa mindetterin jүktep қana қoımaı, odan keıingi kezeңde serpindi damýdy қamtamasyz etetin basym baғyttardyң baғyn ashýdyң joldaryn kөrsetip berdi. Mine osy aıtylғan jәne basқa da keshendi sharalardyң, der kezinde қabyldanғan dұrys sheshimderdiң arқasynda el ekonomıkasy bәlendeı kүızelmedi. Bүginde ekonomıkanyң keleshekte ekpindi damýyn қamtamasyz etetin irgetas қalanyp jatyr.
Jaқynda Prezıdenttiң Aқordada Үkimet mүshelerimen өtkizgen keңesinde Premer-Mınıstr Kәrim Mәsimov Қazaқstan ekonomıkasy daғdarystyң kүrdeli kezeңin eңsergenin, jyl basynan beri ekonomıkada өsim belgileri biline bastaғanyn, alғashқy jarty jyldyқtyң қorytyndysy boıynsha oң nәtıjeler týraly aıtýғa mүmkindik týyp қalatynyn atap kөrsetti. Jalpy Қazaқstan Үkimetiniң daғdarysқa қarsy қabyldap, jүzege asyryp jatқan sharalary TMD keңistiginde ғana emes, әlemdik deңgeıde moıyndala bastady. Sarapshylar Dostastyқ elderiniң ishinen daғdarystan basқalaryna қaraғanda Қazaқstan birinshi bolyp shyғatynyn aıtýda. Aýzy dýaly sarapshylardyң mұndaı pikirin Halyқaralyқ valıýta қorynyң retteýshi-dırektory Domınık Stross-Kan myrza da қostap otyr. Kүni keshe Қazaқstanғa saparmen kelgen ol, Үkimet үıinde Premer-Mınıstr K. Mәsimovpen kezdesip, kelissөzder jүrgizdi. Sodan keıingi baspasөz mәslıhatynda D. Stross-Kan Ortalyқ Azııa elderine saparyn Қazaқstannan bastap otyrғanyna aıryқsha toқtaldy. «Ortalyқ Azııa әlemdegi maңyzdy aımaқ. Osy aımaқtaғy elder daғdaryspen қalaı kүresip jatқanyn kөzben kөrýge bel býyp, saparymdy Қazaқstannan bastaғandy jөn kөrdim. Sebebi, Қazaқstan bұl өңirdegi jetekshi memleket», dedi өz sөzinde mәrtebeli meıman. Onyң paıymdaýynsha, әlemdegi basқa da elderdiң ekonomıkasy sııaқty Қazaқstan ekonomıkasy da daғdarystan tysқary қala almady. Eger Қazaқstan Үkimetiniң қabyldap jatқan barlyқ sharalary nәtıjesin berse, onda 2009 jyly el ekonomıkasynyң aldynda tұrғan kүrdeli mindetter sheshiletin bolady. Halyқaralyқ valıýta қory 2010 jyldyң birinshi jartysynda әlem ekonomıkasy kөteriledi dep boljap otyr. Bұl rette Қordyң sarapshylary onyң izin ala Қazaқstan ekonomıkasy tez қalpyna keletinine nyқ senimdi.
Jalpy bұl daғdarystyң paıda bolýynyң negizgi sebepterdiң biri syrttan keletin kapıtal aғynynyң shektelgenimen baılanysty. Қazir қarjy tartýғa қaýқarsyz memleketter ekonomıkasynyң shyraıyn қaıtip keltirerlerin bilmeı dal bolyp jatқan jaıy bar. Jyldar boıy jүrgizilgen saýatty ekonomıkalyқ saıasatynyң arқasynda Қazaқstan bұl kedergini de tıimdi eңserip keledi. Elimizde sheteldik ınvestorlardyң alaңsyz jұmys isteýin қolaıly jaғdaı jasalғan, barlyғy zaңnamalyқ tұrғydan rettelgen. Mұndaı ұtymdy tұstar bizdiң elge sheteldik kapıtaldyң aғynyn daғdarys jaғdaıynda da shektep otyrғan joқ. Bұl қazirgi kezeңde shynynda da asa maңyzdy bolyp otyr. Basқasyn aıtpaғanda Elbasynyң jýyrda Қytaıғa jasaғan sapary kezinde elimiz ekonomıkasyna 10 mlrd. dollar kөleminde ınvestıtsııa tartý jөninde kelisimge қol jetkizilgeni belgili. Sөziniң arasynda D. Stross-Kan Қazaқstan Үkimetiniң kapıtal aғynyn қamtamasyz etý үshin sharalar қabyldap jatқanyna қýanatynyn jasyrmady. «Қytaıdy қosқanda, eldiң bәri әriptester izdestirýde. Bұndaı sharalar Halyқaralyқ valıýta қory tarapynan da Қazaқstan ekonomıkasyna sheteldik ınvestıtsııalardyң kөlemin bұrnaғy jyldardyң deңgeıinde қamtamasyz etýge mүmkindik beredi», dedi ol. Өz kezeginde Premer-Mınıstr K. Mәsimov Үkimet Halyқaralyқ valıýta қorynyң basshylyғynyң Қazaқstanғa saparyna aıryқsha maңyz beretinin atap kөrsetti. Үkimet basshysynyң aıtýynsha, Қazaқstan Tәýelsizdiktiң alғashқy kүnderinen bastap Halyқaralyқ valıýta қorymen tyғyz yntymaқtastyқ ornatty, bұl өz kezeginde elimizge ekonomıkanyң barlyқ sektorlarynda is jүzinde tereң құrylymdyқ reformalar jүrgizýge mүmkindik berdi. «Әlemdik қarjy daғdarysyna қaramastan, makroekonomıkalyқ jaғdaı Қazaқstanғa Halyқaralyқ valıýta қory tarapynan қarjy resýrstaryn tartpaýғa mүmkindik berýde. Alaıda, sonymen bir mezgilde daғdarysқa қarsy baғdarlamany daıyndap, jүzege asyrýda Қormen konsýltatsııalar jүrgizgendi jәne odan tehnıkalyқ kөmekter alғandy өte maңyzdy dep sanaımyz», dedi K. Mәsimov. Premer-Mınıstrdiң aıtýynsha, Үkimet Қazaқstannyң daғdarystan keıingi jaңa қarjylyқ құrylysynyң tұjyrymdamasyn Halyқaralyқ valıýta қorymen birlesip әzirleýdi қalaıdy. «Biz halyқaralyқ қarjy әleminiң bir bөlshegi bolғymyz keledi jәne solaı bolyp қalýdy қalaımyz. Halyқaralyқ valıýta қorynyң қoldaýynsyz mұny isteý aıtarlyқtaı қıyn», dedi Үkimet basshysy.
Keshe Reseı Үkimeti tөraғasynyң orynbasary, Reseıdiң Қarjy mınıstri Alekseı Kýdrın Halyқaralyқ valıýta қorynyң resýrstaryn ұlғaıtý үshin Brazılııa, Reseı jәne Қytaıdyң jarnalaryn eskergende, Қorғa қatysýshy memleketter 400 mlrd. dolardan astam қarjy jınaғanyn mәlimdedi. Қorғa Үndistan da jarna қosýdy kөzdep otyrsa kerek. Әlemdik қarjy daғdarysymen kүresý үshin қordy ұlғaıtý týraly sheshim «үlken jıyrmalyқtyң» үstimizdegi jylғy sәýirde Londonda өtken sammıtinde қabyldanғany belgili. Halyқaralyқ valıýta қorynyң әlemdik deңgeıdegi osyndaı bedelin eskeretin bolsaқ, Қazaқstan үshin onymen tyғyz yntymaқtastyқ ornatý, ornatyp қana қoımaı konsýltatsııalar alyp, tәjirıbe almasý қandaı kezeңde bolmasyn tıimdi bolmaқ. Bұl қordyң basshylyғynda, jalpy құrylymynda ekonomıka men қarjy jүıesiniң maıyn ishken maıtalman mamandardyң jұmys isteıtini eki bastan belgili. Mәselege, osy kөzқaras tұrғysynan kelsek, D. Stross-Kan myrzanyң aıtқan ýәjderiniң bos sөz emestigi aıdan anyқ. Demek bұdan bizdiң Үkimet daғdaryspen dұrys kүresip jatyr degen oı tүıýge әbden bolady.
