Qazaqstan tsıfrlyq habqa qalaı aınalyp jatyr?
ASTANA. KAZINFORM – Ǵylymda jańa tehnologııa paıda bolǵanda ony oılap tapqandar men tez arada óndiriske qosa alǵandar ozatyny búginde jańalyq emes. Tsıfrlandyrý jáne jasandy ıntellektini jappaı qoldanysqa engizý dáýirinde de bul zańdylyq óz kúshin joımaıdy. Al bul jarysta Qazaqstan qaı mejede kele jatyr? Elimizde zamanaýı tehnologııalar qalaı engizilip jatyr? Qandaı tsıfrlyq startap-jobalar bar? Jibek Joly telearnasynyń arnaıy reportajynda tilshiler osy saýaldarǵa jaýap izdep kórdi.
Kaspıı túbimen kabel tartý: tutynýshydan tasymaldaýshyǵa aınalý bastamasy
Qazaqstan ǵalamdyq ınternet jelisine negizinen reseılik kompanııalardyń ınfraqurylymy arqyly qol jetkizip otyrǵany basy ashyq málimet. Naqty aıtqanda elimizde tutynylatyn ınternet trafıginiń 95 paıyzyna jýyǵy osy el arqyly keledi. Bul óz kezeginde aqparattyq táýeldilik qaýpin arttyrady jáne aqparattyq keńistik salasynda derbes saıasat qalyptastyrýǵa kedergi keltiredi.
Qazirgi tańda Qazaqstan spýtnık arqyly ınternet taratý qyzmetin keńinen engize bastady. Máselen 13 tamyzdan bastap elimizde Starlink resmı túrde iske qosyldy. Odan bólek dástúrli ınternet jetkizý jelilerine balama nusqalar jasaý arqyly bul saladaǵy ahýal rettelmek. Sonyń naqty mysaly – Kaspıı teńiziniń túbimen uzyndyǵy 380 kılometrge jýyq talshyqty-optıkalyq ınternet kabelin tartý jobasy.
Sekýndyna 400 terabıtke deıin derek tasymaldaýǵa qaýqarly bul magıstral Qazaqstandy keleshekte ınternet trafıgin tasymaldaýshy tranzıttik habqa aınaldyrmaq. Osylaısha elimiz Shyǵys pen Batysty tsıfrlyq kópir arqyly baılanystyratyn mańyzdy oıynshyǵa aınalady.
Qazirgi tańda Qazaqstan men Ázerbaıjan qazir teńiz túbin zertteý jumystaryn júrgizip jatyr. Joba 2026 jyly tolyq aıaqtalady dep josparlanǵan.
- Bıyl naýryz aıynda biz AzerTelecom jáne jobaǵa tartylǵan merdigerlermen birge aldyn ala zertteý jáne jaǵalaý mańyndaǵy jerústi jumystaryn júrgizdik. Bul zertteýler Aqtaý men Sýmgaıt aımaqtarynda jaǵalaýlyq qudyqtar men kabel túsetin stantsııalardy ornalastyratyn tıimdi oryndardy anyqtaýǵa múmkindik berdi. Endi arnaıy jabdyqtalǵan kemelerdiń kómegimen teńiz túbin zertteý kezeńin bastadyq. Bul kezeńnen keıin biz kabeldi daıyndaý, ony tasymaldaý jáne Kaspıı teńiziniń túbine tóseý jumystaryna kóshemiz, – deıdi «Qazaqtelekom» AQ basqarma tóraǵasy Baǵdat Mýsın.
Talshyqty-optıkalyq ınternet kabelin tartýdyń Qazaqstanǵa tıgizer paıdasy orasan zor. Birinshiden, ınternet sapasy men jyldamdyǵy artady. Salynatyn kabeldiń ótkizý qabileti sekýndyna 400 terabıt ekenin joǵaryda aıttyq, bul 4K (nemese Ultra HD (UHD)) sapadaǵy shamamen 100 gıgabaıttyq fılmdi nebári 2 mıllısekýndta tartady. Tipti YouTube-taǵy búkil vıdeony birneshe saǵatta júkteýge bolady degen sóz.
Ekinshiden, elimiz tsıfrlyq habqa aınalady. Bul joba Qazaqstandy tek tutynýshy emes, tranzıttik memleketke aınaldyrady. Azııadan Eýropaǵa aǵylatyn málimet aǵyny bizdiń el arqyly ótedi.
Úshinshiden, ekonomıkalyq paıda ákeledi. Aqparat tasymalynan tabys túsedi, sheteldik ınvestıtsııa keledi, jańa IT jobalar men jumys oryndary ashylady.
Tórtinshiden, ulttyq qaýipsizdik pen tsıfrlyq derbestik kúsheıedi. Bul kabel arqyly Qazaqstan óziniń táýelsiz ınternet marshrýtyna ıe bolady.
- Internet bizge qazir kóbine Reseı Federatsııasy arqyly keledi. Jalpy Eýropa men Azııanyń arasynda aqparattyq derekterdi almasýda, jóneltýde bizdiń úles 1,5%-dy ǵana qurap tur. Biz osy jobany júzege asyrǵannan keıin bul kórsetkishti 5%-ke kótermekshimiz. Jalpy joba 2026 jyldyń sońynda júzege asyrylyp, bizdiń elimiz arqyly alǵashqy derekter ótetin bolady, – deıdi Telekommýnıkatsııalar komıtetiniń basqarma basshysy Azamat Seriktaev.
Temirjol jelisin tsıfrlandyrý: barlyq aqparat jazylyp otyrady
Búginde temirjol tasymaly salasynda jyldamdyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan birqatar Smart júıeler engizilip jatyr. Olardyń ishinde jol jaǵdaıyna monıtorıng júrgizetin, kólik ınfraqurylymyn basqarýǵa arnalǵan birqatar tsıfrlyq platformalar bar.
- Bul — Avtomattandyrylǵan temirjol kóliginiń basqarý júıesi. Bunda osy lokomotıvti qabyldaý, vagondardy tirkeý, vagondardy qaıtadan aǵytý, júrý ýaqyty, toqtaǵan ýaqyt — barlyǵy jazylady. Barlyq aqparat basqarý ortalyǵyna jiberilip otyrady, – deıdi mashınıst-nusqaýshy Abaı Ábiljanov.
Temirjol jelisin tsıfrlandyrý úshin eski lokomotıvter men vagondardyń barlyǵyn aýystyrýdyń qajeti joq. Tek olarǵa arnaıy datchıkter men sensorlar ornatylady. Sáıkesinshe, osy qurylǵylar qozǵalys, temperatýra, tozý deńgeıi sııaqty málimetterdi jınap, ortalyqqa jiberedi.
– Temirjol kóligi relster men shpaldan bastaldy, sondyqtan tsıfrlandyrý da dál osy negiz boıynsha júrýi tıis. Sebebi relsterden joǵaryda jatqan barlyq nárseni tsıfrlandyrý asa qıyn emes. Qazirgi zamanǵy lokomotıv modelderi ózderi tsıfrlyq aqparatpen jabdyqtalǵan. Degenmen, ınfraqurylymdy tsıfrlandyrý — osy protsesti áriqaraı damytýdyń basty sharty. Búgingi tańda biz óz júıemiz negizinde bul máseleni kórip otyrmyz. Qaı baǵytta damytsaq ta, biz temirjol magıstraldy jelisin tsıfrlandyrýǵa kelip tirelemiz. Sondyqtan eń aldymen osyny qolǵa alý qajet, – deıdi temirjol sarapshysy Murat Bekmaǵanbetov.
Áskerge shaqyrylatyn jastardy jasandy ıntellekt irikteıdi
Elimizdegi iri tsıfrlyq sheshimderdi tanystyrý alańy retinde tanylǵan Digital Almaty forýmynda jasandy ıntellekt engizilgen jobalar tanystyryldy. Sonyń biri — Defence tech.
– Qazir biz ózimizdiń aqparattyq júıemizdi quryp, ony basqa memlekettik organdardyń aqparattyq júıelerimen ıntegratsııalap, kimniń áskerden bosatylý múmkindigi bar ekenin anyqtap otyrmyz. Bular negizinen stýdentter, jylyna shamamen 700 myń stýdent áskerden bosatylady. Odan bólek naýqastar, odan bólek úılengen bala-shaǵasy bar azamattar, olardy biz bólek kategorııaǵa aqparattyq júıede iriktep, stýdentterge sms joldaǵan bolatynbyz.
Bizdiń memlekettik qyzmet kórsetýimizdi proaktıvti júıege aýystyryp jatyrmyz. Atap aıtqanda azamattyń aryzynsyz ony áskerden bosatý múmkin boldy. Mekenjaıyn aýystyrǵan kezde ony áskerı komıssarıattardyń avtomatty túrde tirkeýi, jumysqa ornalasqanda bizge kelmeı-aq, kadr basqarmalary aqparattyq júıeni bazadan alý múmkindigin jasadyq. Osylaısha, tek qana osy bir protsesti proaktıvti túrge aýystyrǵannyń arqasynda qazir memleket 1 mlrd teńgeden astam qarjyny únemdep otyr, – deıdi QR Qorǵanys mınıstriniń orynbasary Darhan Ahmedıev.
Spıkerdiń aıtýynsha, qazirgi tańda osyndaı bastamalardyń arqasynda 17 jastaǵy bozbalalar áskerı tirkeýge turý úshin eshqaıda barýdyń keregi joq, bári onlaın formatta avtomatty túrde jasalady.
Odan bólek, elimizde endi áskerge shaqyrylatyn jastardy jasandy ıntellekt irikteıdi. Elektrondyq bazaǵa engizilgen azamattardyń bilimi, boıy, salmaǵy, otbasylyq jaǵdaıy syndy málimetter sarbazdyń qandaı ásker túrine jaraıtynyn anyqtaýǵa múmkindik bermek.
– Barlyq memlekettik júıelerden kelip jatqan derekterden jasandy ıntellekt olardyń qaı salada, qaı ásker túrine jaraıtynyn anyqtap otyrady. Densaýlyǵy, boıy, kóziniń kórýi, qulaǵynyń estýi, qaı jaqqa qabileti bary sekildi málimetterdi esepteı otyryp, jasandy ıntellekt qazirgi komıssııaǵa usynys beredi. Ary qaraı komıssııa ózderi sheshim qabyldaıdy.
Mysaly desant-shabýyldaýshy ásker sapyna qabyldanýy úshin boıy uzyn bolýy kerek, densaýlyǵy jaqsy bolýy kerek degen sııaqty. Al baılanys salasy mamandyqtaryna, bólimderge jiberetin bolsaq, ol jaqta estý qabileti jaqsy bolýy kerek. Bul qazir testileýden ótkizilip jatyr, jaqyn arada iske qosamyz dep úmittenip otyrmyz, - deıdi QR QM Aqparattyq tehnologııalar departamentiniń bastyǵy Bekjan Myrzaǵalıev.
Agrodron – zııankestermen kúreste taptyrmas qural
Tsıfrlyq tehnologııanyń kómegimen egistik alqabyn aspannan baqylaýǵa da, basqarýǵa da bolady. Máselen agrodron tyńaıtqysh pen pestıtsıdti jyldam sebýge múmkindik beredi. Al Qazaqstanda mundaı aqyldy agrosheshimderge suranys jyl sanap artyp keledi.
- 2024 jyldyń jeltoqsan aıynda respýblıka boıynsha 46 dron alyndy. Bıyl shegirtkege qarsy birinshi ret qoldanyldy. Árıne tıimdiligi óte jaqsy. 90 paıyz únemdi jáne oı-qyratty jerlerde, traktor, tehnıka júrmeıtin jerge óte tıimdi. Óńirler boıynsha, bizde eń kóbi Qostanaı oblysynda — 16 dron. Qalǵan oblystarǵa 3-4 dronnan bólindi, – deıdi “Fıtosanıtarııa” RMK Agrotehnıkalyq bóliminiń bas mamany Nurbek Mýshtarbekov.
Al dron operatory Erkebulan Sozaqbaıdyń aıtýynsha, zamanaýı qurylǵynyń birqatar artyqshylyǵy bar.
- Bul dron eki akkýmýlıatormen jabdyqtalǵan. Bir akkýmýlıator jumys istep jatqan kezde, ekinshisi qýattalyp turady. Dronnyń bagy 45 lıtr, ony 7-8 mınýtta egistikke seýip keledi. Al ekinshi akkýmýlıator jumysqa daıyn turady. Sonyń arqasynda úzdiksiz jumys isteı berýge bolady. Dronnyń aldyńǵy jaǵynda eki óte qýatty shamy bar, sonyń arqasynda tún ýaqytynda da jumys isteýge bolady. Sonymen qatar, dronnyń óziniń Lıdar (LiDAR) júıesi bar. Ol qarańǵy kezde de aldyndaǵy kedergini anyqtap, oǵan soǵylmaıdy. Qazirge deıin búkil Qazaqstan boıynsha 52 500-ge jýyq gektar aýmaqqa shegirtkege qarsy dári sebildi, – dedi ol.
Tótenshe jaǵdaıdaǵy birlesken áreket: Biryńǵaı radıojeli qurylady
2023 jylǵy Abaı oblysyndaǵy alapat órt kezinde de, beridegi sý tasqyny kezinde de azamattyq qorǵanys salalarynyń úni bir arnadan shyqpady. Bul óz kezeginde qutqarý jumystarynyń tıimdi atqarylýyn tejedi. Sondyqtan búginde Tótenshe jaǵdaılar men Іshki ister mınıstrligi biryńǵaı radıojelige ótip jatyr. Bul qadam órt, sý tasqyny jáne ózge de apatty jaǵdaılar kezinde jedel qutqarý qyzmetteriniń shapshań áreket etýine yqpal etpek.
– Bul radıojelige bolashaqta biz 10 shaqty qyzmetti engizetin bolamyz. Onyń ishinde jedel járdem, avtojol qyzmetteri, ormanmen jumys isteıtin qyzmetter jáne polıtsııa qyzmeti bolady. Bul qyzmetterdiń barlyǵy jedel aqparatty bizge jetkizedi. Qazirgi kezde Qazaqstan boıynsha 20 aýmaqtyń 13 aýmaǵy bul júıege engizildi, – deıdi QR TJM Baılanys toraby Jyljymaly basqarý basqarmasynyń bastyǵy Ádilhan Naýryzbaı.
QR TJM Aqparattandyrý, tsıfrlandyrý jáne baılanys departamentiniń bas mamany Rýslan Seıtovtiń aıtýynsha, bul biryńǵaı radıojeli tek tótenshe jaǵdaı kezinde ǵana emes, beıbit kúndegi shuǵyl jaǵdaılarda da paıdasyn tıgize alady.
- Bul júıeni basqa da memlekettik organdar kúndelikti jumys barysynda paıdalana alady. Mysaly, aýyr naýqasy bar jedel járdem toby jolǵa shyqqanda osy radıojeliniń kómegimen jol-patrýldik qyzmettermen jyldam baılanys ornap, keptelis kezinde «jasyl dáliz» jasaýǵa múmkindik týady. Bul naýqasty aýrýhanaǵa der kezinde jetkizip, adam ómirin saqtap qalýǵa yqpal etedi, – deıdi ol.
JI medıtsınada: Aýtıst balanyń alǵashqy aıtqan sózi “mama” emes, “robot” boldy
Jasandy ıntellekt búginde bilim berý salasyna tyń serpin berip otyr. Ásirese stýdentter men ǵalymdar ony medıtsına baǵytyndaǵy ǵylymı jobalarǵa tıimdi paıdalana bastaǵan. Máselen aýrýdy erte dıagnostıkalaý, emdeý ádisterin modeldeý sekildi kúrdeli protsester endi JI-diń arqasynda jeńildeı túspek.
– Bizdiń júıe onkoagent sııaqty jumys isteıdi, ıaǵnı dáriger, onkolog KT, MRT sýretterdi alady jáne osy sýretter boıynsha adamnyń 3D keıpindegi anatomııasy paıda bolady. Osy arqyly hırýrgııalyq aralasýsyz aldyn ala, ókpe obyry bolsyn, basqasy bolsyn, onyń qaı jerde ekenin tabamyz. Bul bıopsııany tezirek jasaýǵa kómektesedi.
Qazirgi tańda bizde tek qana 2 shynaıy naýqas bar, olardy qazirgi tańda tekserip jatyrmyz. Odan bólek 40-tan astam sımýlıatsııalyq keıster bar, ıaǵnı biz daıyn derekterdi alyp, olardy bizdiń jobamen salystyrdyq. Orta eseppen alǵan kezde bizdiń jobanyń rastaý deńgeıi, ıaǵnı erte kezde anyqtaýy 82 paıyzǵa jetip tur, – deıdi startaper Asyljan Abdýllaev.
Odan bólek, aýtızm dıagnozy qoıylǵan balalardy jasandy ıntellektige negizdelgen robot terapııasy arqyly emdeý tásili engizildi. Jańa ońaltý ádistemesin otandyq ǵalym Anar Sandyǵulova oılap tapqan. Mamannyń aıtýynsha, robot adamnyń kózine tike qaraı almaıtyn balalardyń nazaryn ózine aýdarady. Osylaısha, balany adamdarmen betpe-bet sóılesýge mashyqtaıdy. Ári robot 3 tilde erkin saırap tur.
- Aýtızm dıagnozy qoıylǵan balalardyń kózben túsinisý qabileti nashar damyǵan. Sol turǵydan alǵanda robot óte tıimdi tálimger. Bizde bir qyz boldy, jeti jasqa kelgenshe týǵan anasynyń kózine qarap kórmegen. Robotpen 2-3 ret sabaq ótkennen keıin anasynyń kózine qaraıtyn bolǵan. Sondaǵy ananyń qýanyshyn kórseńiz ǵoı. «Balama ne istep edińder? Jeti jylda birinshi ret kózime týra qarady ǵoı» dep qýanǵanda boıymyzdan tok júrip ótkendeı kúı keshtik.
Tili shyqpaı júrgen balalardyń robotpen sabaq ótkennen keıin sóıleı bastaǵan sátteri kóp. Tipti 6 jasynda ómirinde alǵash aıtqan sózi «robot» bolǵan bala boldy. «Mama», «papa», «ata» emes, «robot» dep bastaǵan, – deıdi Injener, NU qaýymdastyrylǵan professory Anar Sandyǵulova.
Ǵalym búginde eńbegine avtorlyq quqyq rásimdep úlgergen. Onyń jobasy 2023 jyly Shvetsııada ótken halyqaralyq konferentsııada joǵary baǵalanyp, endi AQSh pen Eýroodaqtan patent almaqshy.
- Bir robot Aqtaýǵa jóneltiledi. Jalpy el boıynsha qazir 7 ortalyqta osyndaı robottar bar. Ár robottyń júzine kamera ornatylǵan. Ol arqyly balanyń robotpen ótken sabaqta neni ıgerip, nege mashyqtanǵanyn kúnbe-kún bilip otyrýǵa bolady. Ol úshin arnaıy ınternet portalymyz bar. Sol jerden balanyń sabaq kezinde neshe ret kózben túsiniskenin, neshe ret kózin basqa jaqqa aýdaryp áketkenin, neshe ret jymıǵanyn, bárin saraptap, taldap beredi.
Sonyń negizinde «sabaqtyń 70 paıyzynda balanyń júzinde jymııý belgisi boldy» nemese «bala sabaqqa 80 paıyz den qoıdy» degen sııaqty naqty statıstıka shyǵady. Maman osy statıstıkalyq keste arqyly balanyń damý qarqynyn, sabaqty meńgerý kórsetkishin naqty túsine alady, - deıdi Anar Sandyǵulova.
Qazaq janyn túsinetin JI - “Beınele” modýli
Qazaqsha saıraǵan robot sııaqty, jasandy ıntellektige negizdelgen modýlderdi de ulttyq qundylyqtarymyzǵa saı jańǵyrtýǵa bolady. Bul mańyzdy mıssııany Aqyldy júıeler men jasandy ıntellekt ınstıtýtynyń mamandary myqtap qolǵa alǵan. Máselen, qazaqy dúnıetanymǵa saı, barynsha shynaıy sýretterdi qurastyratyn «Beınele» modýlin jasaǵan.
- Dúnıejúzinde kóptegen image generator-lar bar. GPT, MidJourney degen bar, GeminAI degen bar. Olardyń bári jaqsy ımeıdjdar shyǵarady. Biraq biz Qazaqstanǵa qatysty kontentterdi shyǵaraıyq desek, birdeme jetpeı turǵanyn baıqaımyz. Mysaly bizdiń dástúrli asymyz - etti shyǵaraıyq desek, olar isteı almaıdy. Qansha naqty jazsańyz da olar “beshbarmaq” degen naqty qandaı zat ekenin túsinbeıdi.
Sondyqtan biz ózimizdiń Qazaqstanǵa saı keletin, qazaqı, qazaqtyń salt-dástúrin, tarıhyn túsinetin modýl istesek dep oıladyq. Bizdiń modýldiń eń basty artyqshylyǵy osynda. Qazaqı jazýlardy da shyǵara alady. Sýrettiń ishinde, bir torttyń ústinde týǵan kúnińizben degen jazý bolsa, qazaq tilinde jaza alady. Ony basqa modýlder aǵylshyn tilinde jaza alatyn shyǵar, biraq qazaqsha jaza almaıdy, – deıdi Data scientist Nartaı.
Aqyldy júıeler men jasandy ıntellekt ınstıtýtynyń bas dırektory Hýseın Atakan Varol buny mańyzy tereń jetistik dep sanaıdy.
- Bul tek tehnologııalyq jetistik qana emes, sonymen birge mádenı mańyzy bar jetistik. Qazaqstan óz halqy úshin, óz tilinde jáne óz erejelerimen ozyq ıntellektýaldy júıelerdi jasaı alatynyn dáleldep otyr. Bul qazaqstandyq zertteýshilerdiń, ınjenerler men derekter salasyndaǵy mamandardyń talantynyń arqasynda júzege asyp otyr, – deıdi ol.
EKSPO ǵımaraty “bolashaq tehnologııasynyń” altyn uıasyna aınalady
Al «EKSPO-2017» sımvolyna aınalǵan sfera pishindes ǵımarat endi jasandy ıntellektiniń jańa dáýirine qyzmet etpek. Munda Alem AI halyqaralyq ortalyǵy qurylyp jatyr. Joba aıasynda memlekettik basqarýda JI qoldanylatyn AI Government, ǵylymı-zertteý zerthanalary, startaptarǵa arnalǵan AI kampýs ashylady. Sonymen qatar, Tomorrow School sııaqty jańa býyn mektepteri jumys isteıdi.
– Bul ortalyqta osy JI boıynsha ınvestıtsııalar tartý jáne startaptardy qoldaý úshin arnalǵan ortalyq dese bolady. Jyl saıyn osy JI salasynda myńdaǵan maman daıarlaıdy jáne júzdegen startapqa, ondaǵan ǵylymı jobaǵa qoldaý bildiredi, – deıdi QR TsDIAÓM Jasandy ıntellekt jáne ınnovatsııalardy damytý komıtetiniń sarapshysy Baqbergen Sháripbek.