Qazaqstan – TMD kóshbasshysy: ishki jalpy ónim halyq turmysyna qalaı áser etip otyr
ASTANA. KAZINFORM – Bıyl Qazaqstan jan basyna shaqqandaǵy jalpy ishki ónim (JІÓ) boıynsha TMD elderi arasynda kóshbasshyǵa aınaldy. Halyqaralyq valıýta qory eldegi kórsetkishti 14,77 myń dollar dep baǵalaǵan. Bul deńgeı Reseıden (14,26 myń dollar), Grýzııadan (9,57 myń dollar), Armenııadan (8,86 myń dollar), tipti salystyrmaly túrde Qytaıdan (13,69 myń dollar) da joǵary. Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy sarapshylarmen birge ekonomıkalyq ósimniń áserin taldaýǵa tyrysty.
Qazaqstan qalaı birinshi orynǵa shyqty?
Keıingi on jylda jan basyna shaqqandaǵy JІÓ statıstıkasy ulǵaıǵany ras: 2014 jyldan beri jyldyq kórsetkish 10 myń dollardan túsken emes. Bıyl 14,77 myń dollarǵa bir-aq shyqty. Joǵaryda atap ótkenimizdeı, mundaı oń dınamıka TMD-da tek Qazaqstanda baıqalyp otyr.
Ekonomıst Baýyrjan Ysqaqovtyń aıtýynsha, kórsetkishtiń turaqty kóterilýine ishki-syrtqy faktorlar áser etýde.
– Keıingi jyldary qolǵa alynǵan ındýstrııalandyrý baǵdarlamasy JІÓ ósýine áser etip otyr. Aýyl sharýashylyǵy men qurylys sektorynyń jandanýy, ishki tutyný men ınvestıtsııa kóleminiń ósýi, ınfraqurylymdyq jobalar kóp kómegin tıgizdi.
Sonymen qatar syrtqy faktorlardyń kómegi kóp. Qazir álemdik naryqta munaı men metall baǵasy qymbat, Reseı men Qytaı baǵytyndaǵy eksport ulǵaıdy. Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq sheńberindegi saýda aǵymy aýqymǵa bet alǵan. Osynyń bári yqpal etpeı qoımaıdy, – degen oıda sarapshy.
Qazaqstan ekonomıkasy eksportqa negizdelgeni shyndyq. Ásirese shıkizat eksporty negizgi saýda taýaryna aınalǵaly kóp boldy. JІÓ-den bólek, bútin ekonomıkany ustap otyr desek, artyq bolmas.
2000 jyldardan beri álemdik naryqtaǵy shıkizat baǵasynyń toqtaýsyz ósýi bizge úlken múmkinidikke aınaldy. Sodan beri JІÓ-niń basym denin shıkizatqa telip, kórsetkishti osynyń esebinen japtyq. Mysaly, 2013-2014 jyldary syrtqy eksport kólemi 80 mlrd dollarǵa kóterilgenin bilemiz. Bul sol kezdegi JІÓ-niń úshten bir bóligine teń edi. Qazir de salalyq úleste shıkizatty basyp ozar sektor bolmaı tur.
Kez kelgen ýaqytta «qara altynnyń» naryqtaǵy baǵasy tússe, paıda azaıady degen sóz. Іs oraıy osy baǵytta qubyldy degenshe, jan basyna shaqqandaǵy JІÓ-ni 14,77 myń dollardyń tusynda turaqtatý qıyn. Sol úshin Úkimet jyl saıyn ekonomıkany ártaraptandyrýǵa kúsh salyp keledi.
– Ekonomıkanyń 40 paıyzǵa jýyǵy shıkizattyq sektorǵa, munaı-gaz ben metallýrgııaǵa táýeldi. Eksporttyń 60 paıyzǵa jýyǵy – munaı-gaz, 10-15 paıyzy – óndirýshi ónerkásipke baılaýly. Sondyqtan ishki jalpy ónimniń qurylymyn ártaraptandyrý kerek. Ol úshin ınnovatsııalyq tehnologııa men IT sektordy damytýdan basqa jol joq. Aýyl sharýashylyǵy ónimderin tereń óńdeý júıesine kóshý qajet. Kólik-logıstıka jáne jasyl ekonomıka jobalaryn umyt qaldyrmaǵan durys, – deıdi Baýyrjan Ysqaqov.
Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq: kómek pen qolbaılaý
JІÓ-niń jan basyna shaqqandaǵy úlesimen Reseıden ozǵanymyz ras. Osy oraıda sarapshylar nátıjege Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtaǵy alys-beris áser etti degendi aıtyp otyr. Qoǵamda tıimdiligi turǵysynan keı mamandar kúmán keltirgen birlestiktiń paıdasy da tıgen sekildi. Sebebi EAEO sheńberindegi ıntegratsııa JІÓ-niń 2 paıyzǵa jýyǵyn quraǵan bolatyn.
Ekonomıst Baýyrjan Ysqaqov EAEO-nyń keri áseri bar degenge senbeıdi.
– Árıne, odaqtyń ımporttyq táýeldilikti kúsheıtip, otandyq óndiristiń básekege qabilettiligine qysym túsiretin sáti bar. Degenmen, jalpy alǵanda EAEO sheńberindegi ıntegratsııa erkin saýda aınalymy, eksporttyq naryqty keńeıtý, ónerkásiptik kooperatsııasyn arttyrýǵa múmkindik berip otyr. Mysaly, aýyl sharýashylyǵy ónimderi men mashına jasaý salasynda Reseı men Belarýs kásiporyndarymen birlesken jobalar iske asýda, – dep qosty maman.
«JІÓ qurylymyn ártaraptandyrý kerek»
Jaqynda Ulttyq ekonomıka mınıstrligi 2025 jyldyń 10 aıyndaǵy jalpy ishki ónimi kórsetkishin jarııalady. Onda ósim ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 6,4 paıyz dep kórsetilgen. Bizge qyzyǵy, salalyq bólinis birshama jaqsarǵan. Búginde taýarlar óndirisi – 8,2 paıyzǵa, qyzmet kórsetý – 5,3 paıyzǵa, óńdeý ónerkásibinde ósim 5,8 paıyzǵa, kólik qyzmetiniń kólemi – 20,7 paıyzǵa kóterildi.
JІÓ-degi eń joǵary ósim ónerkásip salasynda (70 paıyz) bolyp otyr. Sonyń ishinde óńdeý ónerkásibin jiktesek:
- mashına jasaý – 11,5 paıyzǵa;
- avtomobıl qurastyrý – 13,3 paıyzǵa;
- hımııa ónerkásibi – 10,9 paıyzǵa;
- azyq-túlik – 9,1 paıyzǵa;
- munaı ónimderi – 6,3 paıyzǵa;
- metall buıymdary – 14,1 paıyzǵa;
- qurylys materıaldary – 5,3 paıyzǵa ulǵaıdy.
EPG qorynyń bas sarapshysy Dosym Besbaı ekonomıkany ártaraptandyrýdy áli de júıeleı túsý kerek dep sanaıdy. Shıkizattan tys óndiristi damytý JІÓ-niń bolashaq ósimin turaqty etedi ári kórsetkish halyqtyń turmysyna da tez áser etýi múmkin.
– JІÓ ósimi, árıne, ekonomıkaǵa áser etedi. Alaıda bul ósim shıkizattyq emes salalarda bolsa, onyń áseri áldeqaıda joǵary bolar edi. Sebebi óńdeý ónerkásibi, aýyl sharýashylyǵy salalarynda mýltıplıkatıvti áser óte úlken. Eger ósim tek munaı sektorynda bolsa, onda onyń áseri eń tómen deńgeıde qala berýi ǵajap emes, – dedi ol.
Keıingi úsh jylda ashylǵan jańa kásiporyndar az emes. Osy jyldar aralyǵynda 4 myńnan asa jańa óndiristik kásiporyn ashylyp, jalpy ınvestıtsııa kólemi 8 trln teńgeden asypty, 150 myńǵa jýyq turaqty jumys orny quryldy. Ereksheligi sol, memleket óńdeýshi ónerkásipke basymdyq berip otyr. Sala keleshek Qazaqstandaǵy JІÓ-niń basty qozǵaýshy kúshine aınalmaq.
Sarapshy Baýyrjan Ysqaqov JІÓ-degi shaǵyn jáne orta bıznestiń úlesin kóbeıtip, qarjylyq qoldaýdy tetigin jeńildetý kerek dep sanaıdy. Sebebi búginde jeke kásipkerliktiń qatary kóbeıdi, mıllıondaǵan adamnyń negizgi tabys kózi kásipke táýeldi.
Dosym Besbaı ekonomıkany ártaraptandyrýda sheteldik tájirıbelerdi qalys qaldyrmaýdy usyndy.
– Qazirgi JІÓ qurylymy áli teńgerimsiz. Shıkizattyq sektordyń JІÓ-degi úlesi shamamen 17 paıyz, al eksporttaǵy úlesi 85 paıyz shamasynda, bul óte joǵary kórsetkish. Ekonomıkany ártaraptandyrý úshin qurylymdyq reformalar qajet. Olardy júzege asyrý qıyn emes, biraq saıası erik-jiger kerek. Mundaı reformalardy sátti júzege asyrǵan elderdiń mysaldary kóp. Velosıpedti qaıta oılap tabýdyń qajeti joq — Sıngapýr men Koreıa sııaqty tabysty elderdiń tájirıbesin qaıtalaý jetkilikti, – dep saraptady spıker.
Jalpy ishki ónim halyq tabysyna janama áser etedi
JІÓ-niń ósimi makroekonomıkada óte jaqsy nátıje sanalady. Alaıda kóbi kórsetkishtiń halyqtyń jalpy tabysyna nelikten áser etpeı kele jatqanyna túsingisi keletini anyq. Baýyrjan Ysqaqovtyń aıtýynsha, ahýalǵa JІÓ-niń qatysy shamaly. JІÓ ekonomıkadaǵy qozǵalysty bildirgenimen, halyqtyń turmysy men jalaqy jaıy ózge ındıkatorlarǵa baılanysty.
– JІÓ – eldiń ekonomıkalyq belsendiligin kórsetetin mańyzdy ındıktor. Biraq onyń barlyq ekonomıkalyq shyndyqty tolyq qamtymaıtynyn túsinýimiz kerek. Bul kórsetkishtiń ósýi óndiris pen qyzmet kórsetý kólemin aıqyn kórsetkenimen, árqashan halyqtyń ómir súrý sapasyna teń emes. Qarapaıym tilmen aıtsaq, áleýmettik sapany bildirmeıdi. JІÓ ósse de tabystyń ádiletsiz bólinýi, ınflıatsııanyń artýy keri tartatyn bolady. Mundaı paradoks damýshy eldiń bárine derlik tán, – dep taldady spıker.
Jalpy 2020 jyldan keıin JІÓ-niń turaqty ósimi baıqalǵanymen, halyq tabysynyń naqty ósimi baıaý júrip keledi. Oǵan sarapshy aıtqan ınflıatsııa men azyq túlik, turǵyn úı baǵasyniń artýy sebep bolyp otyr.
Degenmen JІÓ-niń halyq turmysyna esh áseri joq dep aıtý tym qate. Dál osy statıstıka ınvestıtsııanyń artýyna, jergilikti ınfraqurylymdy jańartýǵa septesetinin umytpaǵan durys. Eger JІÓ tómendese, ekonomıkanyń qýaty azaıyp, áleýmettik jobalar aıaqsyz qalýy múmkin.
Baýyrjan Ysqaqov halyqtyń turmys deńgeıin kóterý úshin basymdyqty JІÓ-ge emes, áleýmettik baǵalaý baǵyttaryna berý kerek dep sanaıdy
– Naqty ekonomıkalyq ósimdi bilý úshin adam damý ındeksine qaraǵan jón: halyqtyń ómir súrý uzaqtyǵy, bilim deńgeıi, tabys esebi kiredi. Jan basyna shaqqandaǵy jalpy ulttyq tabys (GNI), jumyssyzyq pen kedeılik deńgeıi, ınnovatsııalyq damý ındeksi, básekege qabilettilik ındeksi jáne ekonomıkalyq turaqtylyq pen ómir sapasynyń ındeksi arqyly ǵana naqty ósimdi anyqtaýǵa bolady. Osylaısha, halyqtyń shynaıy ál-aýqatyn baǵamdap, jónge keltirýge múmkindik bar, – dep túıindedi sarapshy.