Qazaqstan TMD-da birinshi bolyp zeınetaqy júıesin reformalady - vıtse-mınıstrmen suhbat

Bıyl Qazaqstannyń jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine 25 jyl toldy. Elimiz táýelsizdik alǵan sátten keıin 7 jyl boıy Keńes Odaǵynan qalǵan ortaq zeınetaqy júıesin qoldanǵan edi. Ol boıynsha jumys isteıtinder barlyq adamdardyń zeınetaqysyn qamtamasyz etetin. Al 1998 jyly jańa memlekettiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna baılanysty zeınetaqynyń úlestirýshi túrinen jınaqtaýshy júıesine kóshý bastaldy. Oǵan qosa, bıyl 1 shildede kúshine engen jańa Áleýmettik kodekste de zeınetaqy tólemine birqatar jańalyq engizildi. Osy oraıda, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý vıtse-mınıstri Nazgúl Saǵyndyqova otandyq zeınetaqy júıesiniń qalyptasý tarıhy men búgingi jaǵdaıy týraly aıtyp berdi, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.

- Nazgúl Erikqyzy, jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine kóshý qalaı bastaldy, ondaǵy eń aıtýly datalarǵa toqtalaıyqshy?

- Bizdiń elimiz 1998 jyly TMD arasynda alǵash ret derbes zeınetaqy aýdarymdary qaǵıdatyndaǵy jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine kóshken. 1998 jylǵa deıingi zeınetaqymen qamtamasyz etý júıesi «urpaqtar yntymaqtastyǵy» qaǵıdatyna negizdelgen edi. Zeınetaqyny keshiktirý men qaryz sekildi qordalanǵan máseleler «urpaqtar yntymaqtastyǵy» qaǵıdatynan zeınet jasynda óziniń materıaldyq qamtylýy úshin ár azamattyń derbes jaýapkershiligine kóshýdi kózdeıtin jańa tásilge aýysý qajettigin týdyrdy.

1997 jyly zeınetaqymen qamsyzdandyrýdy reformalaý tujyrymdamasy qabyldandy jáne 1998 jylǵy 1 qańtardan bastap «Qazaqstan Respýblıkasynda zeınetaqymen qamsyzdandyrý týraly» zańǵa sáıkes, elde zeınetaqy reformasy júzege asyryla bastady. Reformalaý nátıjesinde Qazaqstanda zeınetaqymen qamsyzdandyrýdyń memlekettik taratý jáne jınaqtaý júıelerin qamtıtyn aralas júıesi qalyptasty. Barlyq jumys isteıtin halyq úshin zeınetaqy qoryndaǵy jeke shottaryna jınaq jasaý úshin tabysynyń 10% kóleminde mindetti zeınetaqy jarnalary engizildi. Osylaısha, respýblıkalyq bıýdjetten tólenetin yntymaqty zeınetaqylarmen qatar qosymsha (jınaqtaýshy) zeınetaqy alý múmkindigi týdy.

Oǵan qosa, sol jyly Memlekettik jınaqtaýshy zeınetaqy qory (MJZQ) quryldy. MJZQ strategııalyq ról atqardy: jınaqtaýshy zeınetaqy júıesin damytýdy yntalandyrý, onyń salymshylar bazasyn qalyptastyrý, zeınetaqy naryǵy men básekeli orta negizderin qurý, al 1998 jyly naýryzda alǵashqy jeke zeınetaqy shottaryn ashty. Jeke jınaqtaýshy zeınetaqy qorlarynyń paıda bolýymen azamattar zeınetaqy aktıvterin tańdaýǵa jáne basqarýǵa qatysa alatyn boldy.

2003 jyldan bastap salymshylar men tóleýshilerge zeınetaqy jarnalaryn ýaqtyly aýdarmaǵany úshin, al jınaqtaýshy zeınetaqy qorlaryna – zeınetaqy tólemderin keshiktirgeni úshin qoldanylatyn sanktsııalar belgilenedi. Zeınetaqy tólemderiniń shemalary anyqtalyp, saqtandyrý uıymdary arqyly zeınetaqy alý múmkindigi quryldy.

Qazaqstan Zeınetaqy jınaqtaryn saqtaýdyń kepildendirilgen júıesin engizgen. 2003 jylǵy 1 qańtardan bastap «Qazaqstan Respýblıkasynda zeınetaqymen qamsyzdandyrý týraly» zańda ınflıatsııa deńgeıin eskere otyryp, BJZQ-da zeınetaqy jarnalarynyń saqtalýy boıynsha memleket kepildigin tóleýdi kózdeıtin norma belgilengen. 2006 jyly «Zeınetaqy tóleý jónindegi memlekettik ortalyq» RMQK bazasynda jınaqtaýshy zeınetaqy júıesindegi tólemderdi ońtaılandyrý maqsatynda biryńǵaı esepke alý ortalyǵy quryldy. Osy sátten bastap zeınetaqy qorlary arasyndaǵy salymshylardyń zeınetaqy jınaqtarynyń aýdarymdary Memlekettik zeınetaqy tóleý ortalyǵy arqyly júzege asyryldy.

Budan basqa, jınaqtaýshy zeınetaqy júıesiniń qalyptasýynyń mańyzdy sátteriniń biri – 2013 jyly MJZQ bazasynda Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qoryn qurý dep oılaımyn. Oǵan zeınetaqy aktıvteri men jeke jınaqtaýshy qorlardyń mindettemeleri berilgen. Bul shara birinshiden, salymshylardyń biryńǵaı bazasyn qurýǵa múmkindik berdi, sonyń negizinde parametrlik derekterge monıtorıng pen taldaý júrgiziledi, zeınetaqy júıesin damytýdyń jańa baǵyttary ázirlenedi. Ekinshi mańyzdy artyqshylyǵy – ákimshilik shyǵyndardy azaıtý, komıssııalyq syıaqy mólsherin tómendetý boldy. Al úshinshiden – joǵaryda aıtylǵandaı, bul salymshylardyń qarjylyq qorǵalýyna septigin tıgizetin zeınetaqy jınaqtarynyń saqtalýynyń memlekettik kepildigi. Aktıvterdi BJZQ-ǵa biriktirgen soń zeınetaqy júıesi anaǵurlym túsinikti, ashyq bolyp, salymshyǵa esep bere bastady.

- Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory memlekette qandaı mańyzdy ról atqarady?

- Búgingi tańda BJZQ respýblıkamyzdyń zeınetaqy júıesiniń barlyq qarjylyq jáne aqparattyq aǵyndarynyń biryńǵaı ákimshisi jáne operatory bolyp otyr. Sonymen qatar, Ulttyq bank BJZQ aktıvterin senimgerlik basqarýmen aınalysady. Ol zeınetaqy aktıvteri esebinen satyp alýǵa ruqsat etilgen qarjy quraldarynyń tizimin jáne BJZQ ınvestıtsııalyq deklaratsııasyn ázirleıdi. BJZQ zeınetaqy aktıvterin senimgerlik basqarý qyzmeti barshaǵa qoljetimdi. Árbir salymshy BJZQ saıtynda aı saıyn jarııalanatyn ınvestıtsııalyq portfel qurylymymen, zeınetaqy aktıvterin basqarý nátıjelerimen, zeınetaqy aktıvterimen jasalǵan mámile derekterimen jáne parametrlerimen tanysa alady.

Qosymsha Ulttyq Bank óziniń resmı saıtynda qysqasha sholý jarııalap, BJZQ zeınetaqy aktıvteri boıynsha ınvestıtsııalyq qyzmet týraly jurtshylyqty aı saıyn habardar etip otyrady.

Qazirgi ýaqytta Biryńǵaı jınaqtaýshy zeınetaqy qory klıentke baǵdarlanýdy, senimdilik pen jaýapkershilikti kórsetýde, osylaısha óz mıssııasyn tabysty iske asyryp otyr.

- Turaqty memleket faktorlarynyń biri – onyń zeınetaqymen qamsyzdandyrýdyń tıimdi júıesi ekeni belgili. Qazir elimizde qansha zeınetker bar, olarǵa zeınetaqy qandaı ádispen tólenedi?

- Qazirgi ýaqytta respýblıkada 2,3 mln zeınetker bar. 2023 jylǵa arnalǵan bıýdjetten memlekettik zeınetaqy tólemderine 3,3 trln teńge qarajat kózdelgen, bul 1998 jylmen salystyrǵanda 38 esege jýyq ulǵaıdy, bul rette memlekettik zeınetaqylardyń ortasha mólsheri 34 esege (3,6 myń teńgeden 120,9 myń teńgege deıin) kóbeıgen.

Halyqaralyq baǵalaýǵa sáıkes, qyzmetkerdiń, jumys berýshiniń jaýapkershiligi jáne zeınet jasyndaǵy barlyq halyqtyń bazalyq qajettilikterin qamtý jónindegi memleket mindettemeleri bar kópdeńgeıli zeınetaqy júıeleri anaǵurlym tıimdi jáne ornyqty dep tanylǵan. Júrgizilgen ózgerister arqyly Qazaqstanda qazir zeınetaqymen qamsyzdandyrýdyń úsh deńgeıli júıesi jumys isteıdi.

Birinshi nemese bazalyq deńgeı – memlekettik bazalyq zeınetaqy tólemin qamtıdy. 2018 jylǵy 1 shildeden bastap, bazalyq zeınetaqy mólsheri jas boıynsha barlyq zeınetkerlerge birdeı berilmeıdi, ol eńbek ótiline jáne jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine qatysý merzimine baılanysty bolady. Bul jańashyldyq bazalyq zeınetaqyny eki ese arttyrýǵa, sondaı-aq azamattardy jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine qatysýǵa yntalandyrýǵa múmkindik berdi.

Ekinshisi – mindetti deńgeı: 1998 jylǵy 1 qańtarǵa deıin memlekettik bıýdjet qarajatynan yntymaqty zeınetaqyǵa eńbek ótili bar jáne zeınetaqy jınaqtary esebinen BJZQ-dan tólem alatyn tulǵalarǵa arnalǵan. Búginde jıyntyq zeınetaqynyń negizgi úlesi yntymaqty tólemderge tıesili, ol qazirgi zeınetkerlerge de, 1998 jylǵy 1 qańtarǵa deıin kemi 6 aı eńbek ótili bar azamattar úshin de júzege asyrylýda. Yntymaqty zeınetaqy taǵaıyndaý shamamen 2043 jylǵa deıin saqtalatynyn atap ótken jón.

Jınaqtaýshy zeınetaqy júıesine kelsek, ol qyzmetker tabysynyń 10% mólsherinde mindetti zeınetaqy jarnalaryn aýdarýǵa negizdeledi. Budan basqa, 2014 jyly kásiptik zeınetaqy shemasyn damytý sheńberinde zııandy eńbek jaǵdaılarynda jumys isteıtin qyzmetkerler paıdasyna jumys berýshiler tóleıtin 5% mindetti kásiptik zeınetaqy jarnalary engizildi. Búgingi tańda salymshylardyń jeke zeınetaqy shottarynyń sany 12 mıllıonnan asty, ondaǵy zeınetaqy aktıvteriniń kólemi 16,4 trln teńge bolǵan. Jınaqtaýshy zeınetaqynyń ortasha mólsheri shamamen 32 myń teńgeni quraıdy.

Úshinshi deńgeı – salymshylardyń óz bastamasy boıynsha BJZQ-ǵa jáne ózi nemese úshinshi tulǵalar úshin erikti zeınetaqy jarnalaryn qamtıdy. Olardyń mólsherlemesi, tóleý kezeńi erikti zeınetaqy jarnalary esebinen zeınetaqymen qamsyzdandyrý týraly shartta jazylǵan. Nátıjesinde azamattarǵa erikti zeınetaqy jarnalary arqyly óz jınaqtaryn ulǵaıtýǵa qosymsha múmkindik berildi, bul bolashaqta zeınetkerlerdiń qosymsha tabys kózine aınalady. Qazirgi ýaqytta erikti zeınetaqy jarnalary úshin 358 myń jeke zeınetaqy shoty ashylǵan.

- Aldaǵy ýaqytta zeınetaqy júıesin jetildirý boıynsha qandaı jumystar qolǵa alynady?

- Prezıdent tapsyrmasymen búginde zeınetaqy júıesiniń tıimdiligin arttyrý boıynsha jańa sharalar paketi iske asyrylýda: Kezeń-kezeńimen 2023 jylǵy 1 qańtardan 2027 jylǵa deıin eń tómengi bazalyq zeınetaqy mólsherin eń tómengi kúnkóris deńgeıiniń 54%-ynan 70%-yna deıin, eń joǵary – tıisinshe 100%-dan 120%-ǵa deıin jetkizý kózdelgen. Sondaı-aq, 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap yntymaqty zeınetaqyny esepteý úshin eń joǵary tabys shamasyn 46-dan 55 AEK-ke deıin ulǵaıtyldy.

Qazaqstan zeınetaqy júıesiniń basty tujyrymdamalyq ózgerisi – jumys berýshilerdiń mindetti zeınetaqy jarnalarynan jınalatyn jańa shartty-jınaqtaýshy komponentti engizý ekenin atap ótken jón. Osylaısha, kelesi jyldan bastap jumys berýshiler óz qarajatynan qyzmetker tabysynyń 1,5% stavkasynan bastap, keıinnen ony 2028 jylǵa qaraı 5%-ǵa deıin ulǵaıtyp, mindetti zeınetaqy jarnalaryn tóleıtin bolady. Mindetti zeınetaqy jarnalaryn engizý jas urpaqty qoldaýǵa baǵyttalǵan, olardyń zeınetaqy mólsheri óz zeınetaqy aýdarymdaryna tikeleı baılanysty bolady. Olardyń zeınetaqysy bazalyq, jınaqtaýshy jáne shartty-jınaqtaýshy zeınetaqydan quralmaq.

Zeınetaqynyń jańa shartty-jınaqtaýshy komponenti qalǵan eki quramdas zeınetaqynyń artyqshylyqtaryn qamtıdy: ol jınaqtaýshy júıedegideı aýdarym kezeńi men kólemin tirkeıdi, bul rette yntymaqty júıedegideı – jınaqtar menshik bolyp sanalmaıdy, zeınet jasyna jetken júıege qatysýshylaryna zeınetaqy tóleýge jumsalady. Bul júıeden zeınetaqy ómir boıy tólenedi.

Nátıjesinde, qazirgi jas urpaqty zeınetaqymen qamsyzdandyrýǵa memleket, jumys berýshi jáne qyzmetkerdiń ózi jaýapty bolady. Bul álemdik tájirıbe, sonymen birge árbir jumys berýshiniń áleýmettik jaýapkershiligi. Zeınetaqy tólemderiniń kózderin ártaraptandyrý, ıaǵnı zeınetaqy tólemderiniń birneshe kózderi bolýy qazaqstandyq zeınetaqy júıesiniń qarjylyq ornyqty bolyp qalýyna jáne halyqtyń zeınetaqy tabysynyń barynsha joǵary deńgeıin qamtamasyz etýge múmkindik beredi.

- Ýaqyt bólip, suhbat bergenińiz úshin rahmet!