Qazaqstan men Túrkııanyń strategııalyq yntymaqtastyǵy: Anadoly alańynda ne aıtylady
ASTANA. KAZINFORM – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Túrkııaǵa resmı saparmen barady. El basshylary túrli deńgeıde kelissóz júrgizip, qazaq-túrik strategııalyq seriktestigin nyǵaıtý máselesin talqylamaq. Sapar barysynda Prezıdent Qazaqstan men Túrkııa arasyndaǵy Joǵarǵy deńgeıdegi strategııalyq yntymaqtastyq keńesiniń V otyrysyna qatysady dep josparlanǵan. Kazinform tilshisi ekijaqty mámileniń qazirgi nátıjesi men bolashaq basymdyqty saraptap kórdi.
Saıası yntymaqtastyq satysy
Qazaqstan men Túrkııanyń baýyrlastyǵy burynnan berik. Egemendik esigi ashylǵan sátte alǵash qoldaý bildirgenderdiń biri de osy el edi: 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda táýelsizdigin birinshi bolyp moıyndady. 1992 jyldyń 2 naýryzynda dıplomatııalyq qatynas ornap, qazan aıynda Qazaqstannyń Túrkııadaǵy elshiligi ashyldy. Qazir Ystanbulda jáne Antalııada Bas konsýldyq, sondaı-aq Denızlı, Alanııa, Býrsa, Bıtlıs, Hataı, Konııa jáne Mersın qalalarynda 7 qurmetti konsýldyq jumys isteıdi. Túrkııanyń Almaty, Aqtaý, Túrkistanda Bas konsýldyqtary, Shymkentte qurmetti konsýldyǵy bar.
Táýelsizdikke qol jetkizgen sátten bastap Qazaqstan prezıdentteri Túrkııaǵa 20-dan astam memlekettik, resmı jáne jumys saparymen barǵan. 2019 jyldan beri Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵanmen túrli deńgeıde 14 kezdesý ótkizdi. Sońǵy júzdesý bıyl Býdapeshte – Túrki memleketteri uıymynyń beıresmı sammıtinde júzege asqanyn bilemiz.
Osy saıası dıalogter nátıjesinde úkimetaralyq yqpaldastyq joǵary deńgeıge bet aldy. Qazaqstandyq delegatsııa udaıy baýyrlas eldiń Parlament basshylyǵymen baılanysyp, saýda-ekonomıka, mádenı-gýmanıtarlyq, áskerı-tehnıkalyq máselelerdi talqylap keledi. Bul baǵytta Túrki memleketteriniń Parlamenttik Assambleıasy (TÚRKPA) jemisti eńbek etip otyr.
Qazaqstan men Túrkııanyń halyqaralyq-quqyqtyq qujattary aýqymdy: 2009 jyly Strategııalyq áriptestik týraly kelisim, 2012 jyly Joǵary strategııalyq yntymaqtastyq keńesin qurý, 2022 jyly Keńeıtilgen strategııalyq áriptestik týraly kelisimge qol qoıylǵan.
Ásirese, Astananyń bastamasymen qurylǵan Túrki memleketteri uıymy qos ultty jaqyndatýda qozǵaýshy kúshke aınaldy. QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Álııa Musabekovanyń aıtýynsha, memleketaralyq baılanystyń damýyna dál osy uıymdaǵy yqpaldastyq serpin berdi.
– Túrkııa – Qazaqstannyń negizgi syrtqy saıası seriktesteriniń biri. Bizdi ortaq mádenı-tarıhı jad, strategııalyq múdde baılanystyrady. Eki el Túrki memleketteri uıymynda negizgi ról atqaryp, túrkilerdiń kópvektorly yntymaqtastyq ıdeıasyn belsendi ilgeriletip otyr. Sol arqyly álemge ózderin túrki áleminiń murager elderi retinde tanyta aldy, – dedi sarapshy.
Qos halyqtyń halyqaralyq arenadaǵy ustanymdary da mándes. Bir-biriniń bastamasyna qoldaý bildirip, janashyr kóńilin kúni buryn kórsetý dástúrge aınalǵan. BUU, IYU, EQYU, AÓІSSh, EYU sekildi uıymdar sheńberindegi yntymaqtastyǵy seıilgen emes.
Saýdadaǵy serpin: Túrkııaǵa rekordtyq kólemde ınvestıtsııa quıyldy
Túrkııa Qazaqstan ekonomıkasyna mol qarjy quıǵan negizgi ınvestorlardyń qataryna kiredi. Qazir elaralyq taýar aınalymynyń kólemin 10 mlrd AQSh dollaryna jetkizý josparda. Keıingi geosaıası ahýaldar bul mejeni erte oryndaýǵa múmkindik bermegenimen, jyl saıynǵy statıstıkada ósim baıqalady. Mysaly, ótken jyly ekijaqty saýda kórsetkishi 5 mlrd AQSh dollarǵa jýyqtady.
Bıylǵy aıaqalys ta jaman emes. Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimetine súıensek, qos tarap qańtar-mamyr aralyǵynda 1,9 mlrd AQSh dollaryna saýda jasaǵan. Eksporttyń deni shıkizatqa tıesili:
- mys jáne katodtar (622,5 mln AQSh dollary)
- shıki munaı (469,3 mln AQSh dollary)
- munaı ónimder (78,4 mln AQSh dollar)
- propılen polımerler (34,5 mln AQSh dollary)
- keptirilgen kókónister (21,2 mln AQSh dollary)
- kómir (19,7 mln AQSh dollary)
- óńdelmegen alıýmınıı (9,9 mln AQSh dollary) satylǵan.
Túrkııadan jetkiziletin ónimderdiń qatary belgili. Olar bólshek saýdaǵa arnalǵan dárilik zattar, kıim-keshek, kilemder men eden jabyndylary, qurylys materıaldary men turmystyq tehnıkalar ákeledi.
Eki el taýar aınalymynyń aýqymyn ulǵaıtý úshin balama logıstıkalyq sheshimderdi qarastyrýǵa kóshken. Mysaly, aldaǵy ýaqytta Túrkııa Qazaqstanda 100 mln dollarǵa logıstıkalyq termınaldar jelisin salýǵa nıettenip otyr. Oǵan qosa Taıaý Shyǵystaǵy qaqtyǵys Ormýz buǵazyna áser etse, Orta dálizdiń áleýetin tolyq paıdalanbaqshy.
Aıta keterligi, ǵalam Túrkııanyń ónerkásip áleýetin joǵary baǵalaıdy. Túrkııa kókónis ónimderiniń negizgi jetkizýshileriniń biri: jańǵaq, shıe, órik jáne burshaq jetkizý boıynsha álemde kósh bastap tur. Eýropada plastmassa óndirisi boıynsha úshinshi orynda bolsa, boıaý óndirisi boıynsha altynshy orynǵa turaqtaǵan. QSZI sarapshysy sarapshysy Álııa Musabekovanyń pikirinshe, Qazaqstan múmkindikti paıdalanyp, iri naryqty eńserýge qam jasaýy shart.
– Túrkııa negizgi saýda seriktesimiz retinde mańyzǵa ıe. Oǵan qosa, otandyq taýardy eń kóp tutynyp otyrǵan 5 memlekettiń qataryna kiredi. Mysaly, ótken jyly eki eldiń taýar aınalymy 5 mlrd dollar boldy, onyń 3,3 mlrd dollary – Túrkııaǵa eksportymyz, 1,7 mlrd dollary – ımport kórsetkishi.Osylaısha, saýda profıtsıtin jaýyp, bizdiń ónimge degen turaqty suranysty qamtamasyz etip otyrmyz.
Alaıda eksportyń kóbi kómir, munaı, munaı ónimderi, metaldar (qorǵasyn, mys, myrysh), sondaı-aq agroónerkásiptik keshen ónimderi ekenin eskerý oryndy. Eger rasymen memleketaralyq saýda aınalymyn 10 mlrd AQSh dollaryna jetkizýdi maqsat etsek, eksporttyq jelini keńeıtý qajet. Máselen, túrik áriptesterimizdi ónerkásiptik jabdyqtar salasy arqyly qyzyqtyra alatynymyz sózsiz, – dedi spıker.
Shynynda el bıligi mundaı múmkindikti qur jibermeıtini anyq. Qazirdiń ózinde aýqymdy qadam jasalyp otyr. Bıyl qańtar-sáýir aılarynda Qazaqstan túrik ekonomıkasyna 610 mln AQSh dollaryn quıǵan. Tórt aıdaǵy rekordtyq kórsetkish Anadoly eline ınvestıtsııa salǵan kez kelgen elden asyp tústi. Qazaqstan Túrkııa ekonomıkasyna 2023 jyly – 8 mln AQSh dollaryn, ótken jyly jyly – 24 mln AQSh dollaryn tikeleı ınvıstıtsııa esebinde salǵany bar.
Jalpy, 2005-2024 jyldary túrikter el ekonomıkasyna 5,2 mlrd AQSh dollary kóleminde ınvestıtsııa salypty. Saýda, qurylys jáne qyzmet kórsetý salalarynda túrik kapıtalynyń qatysýymen 3 538 kásiporyn jumys isteıdi. Quny 3 mlrd dollardan asatyn 78 birlesken joba iske asyrylǵan, taǵy 39 joba kezegin kútip tur.
Túrkııada 12 myńnan astam otandasymyz bilim alady
Tarıhy tamyrlas ulttardyń bir-birine jaqyndaı túsýi zańdylyq. Osy oraıda, Túrkııa men Qazaqstannyń mádenı-rýhanı qarym-qatynasy, bilim men ǵylymdaǵy selbese qadam basýy ilgerilep keledi. Ony aldymen týrızmnen baıqaýǵa bolatyndaı. Túrkııa Respýblıkasy Mádenıet jáne týrızm mınıstrliginiń málimetinshe, ótken jyly Qazaqstannan Túrkııaǵa 863 myńnan astam saıahatshy barǵan. Bul statıstıka 2023 jylmen salystyrǵanda 4,5%-ǵa kóp.
Qazaqstanǵa at basyn buratyn túrikterdiń de qatary jyl sanap ulǵaıǵanyn kórdik. TravelPress.kz saıtynyń málimetinshe, ótken jyly Qazaqstanǵa 130 myń túrkııalyq azamat kelgen. Baýyrlas el ókilderi kóp keletin sheteldik týrıster ishinde úshinshi orynǵa jaıǵasqan. Úkimet elaralyq týrızmdi damytý maqsatynda túrkııalyq azamattarǵa vızasyz bolý merzimin 90 kúnge deıin uzartýdy josparlaýǵa kóshken.
El azamattarynyń bilim berý salasynda qyzyǵýshylyǵy joǵary. Qazirgi tańda 12 myńnan astam otandasymyz Túrkııada bilim alyp júr. Olardyń kóbi «Bolashaq» jáne Türkiye Bursları baǵdarlamasymen oqýǵa túsken. Mysaly, 2024-2025 oqý jylynda 300 qazaqstandyq Türkiye Bursları grantyn jeńip aldy.
Strategııalyq keńeste ne aıtylady?
Prezıdent sapary barysynda eki eldiń Joǵary deńgeıdegi strategııalyq yntymaqtastyq keńesiniń V otyrysy ótedi. Bul shara buǵan deıin qolǵa alynǵan jobalardyń sebepshisi boldy desek artyq emes. Alǵashynda halyqaralyq ýaǵdalastyq alańy bolǵan keńes 2012 jyly strategııalyq statýsqa ótti. Árbir basqosýda naqty sheshimder men mańyzdy máselelerdiń kúrmeýi sheshilip otyrǵanyn aıta ketý kerek. Mysaly, úsh jyl buryn uıymdastyrylǵan IV otyrysta syrtqy saıasat, ınvestıtsııa, kólik-logıstıka, energetıka jáne áskerı óndiris salalaryndaǵy bastamalar qolǵa alyndy.
Bıylǵy kezdesý osy salalarǵa dendeı enetin sát bolmaq. Budan ózge Orta dálizdi damytý, qoǵanys ónerkásibin jetildirý, BAQ pen mádenı jobalardy ilgeriletý jaıy talqylanady degen boljam bar. Muny ótken jyly Rejep Taııp Erdoǵan da tuspaldaǵan bolatyn. Ol Bakýde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevpen bolǵan áńgime barysynda talqy taqyrybyn tizgen edi.
«Qadirli baýyrym, kelesi jyly Ankarada ótetin Joǵary deńgeıdegi strategııalyq yntymaqtastyq keńesiniń 5-shi otyrysy barysynda aýyl sharýashylyǵy, qorǵanys, energetıka, kólik-logıstıka, sondaı-aq mádenı-gýmanıtarlyq salalarda mańyzdy kelisimderge qol jetkizetinimizge senimdimin. Biz Qazaqstanmen aradaǵy saýda aınalymyn 15 mıllıard dollarǵa deıin arttyrýǵa umtylamyz», – dedi Túrkııa prezıdenti.
Sarapshylardyń oıynsha, Joǵary deńgeıdegi strategııalyq yntymaqtastyq keńeste qorǵanys máselesi kóterilýi múmkin. Qarýly kúshterdiń jaýyngerlik daıyndyǵy, áskerı bilim berý jáne qorǵanys-ónerkásip kesheni salasynda jańa jobalardyń kýási bolýymyz ǵajap emes. Sebebi qorǵanysty jetildirýge ıtermeleıtin geosaıası sebep kóbeıip keledi. Onyń ústine birlesken qorǵanys kásiporyndarynyń qatary kóp.
– Áskerı-saıası kooperatsııada zor áleýet jatyr. Bıyl áskerı bilim berý, tájirıbe almasý, medıtsınalyq daıarlyq, birlesken bitimgershilik jáne oqý-jattyǵý is-sharalary júzege asty. Sondaı-aq qorǵanys ónimderi, sonyń ishinde pılotsyz ushaq óndirisin qamtıtyn áskerı yntymaqtastyq jospary bekitilip, qol qoıyldy. Kıberqaýipsizdik jáne terrorızmge qarsy kúreste tájirıbe almasý salasyndaǵy baılanystar nyǵaıyp keledi. Aldaǵy kezdesý salaǵa ózgeris ákeletini anyq, – dep tolyqtyrdy Álııa Musabekova.